Barnsteen, bar mooi spul

Brennsten, Barnesten, Brandsteen, Börnsten, allemaal namen voor een stokoude harssoort die wij beter kennen als barnsteen. De namen wijzen op een bijzondere eigenschap. Barnsteen brandt met een heldere vlam. Kwelderbewoners van rond de jaartellling gebruikten aangespoeld barnsteen om hun huizen mee te verlichten.

Er zijn maar weinig mensen die niet weten wat barnsteen is, want barnsteen is hot. In winkels, op fairs, markten en op beurzen, overal worden sieraden van barnsteen aangeboden. Soms onwaarschijnlijk goedkoop, soms veel te duur. Ook kiezen mensen er steeds meer voor om een ruw stuk barnsteen aan te schaffen, gewoon omdat het mooi is, puur natuur en… ongeveer 50 miljoen jaar oud. Ruwe stukken zijn prijzig, dat wel, maar grotere stukken barnsteen zijn nu eenmaal zeldzaam.

Eigenlijk is barnsteen tijdloos. Tal van oma’s hebben sieraden van barnsteen liggen, die moeder de vrouw vandaag-de-dag ook niet zouden misstaan. Het bijzonder fraaie, lichtend honinggele of roodbruine ‘organische mineraal’ is om die reden al sinds de vroegste tijden een gewild sieraad.

Barnsteen in de oudheid

Al in de oude steentijd was barnsteen bekend. Of het toen ook al als sieraad werd gedragen of meer als amulet, is niet bekend, maar vondsten in grotten in Spanje (Altamira), Oostenrijk en Frankrijk maken duidelijk dat barnsteen toen al hogelijk werd gewaardeerd. Amuletten van barnsteen zijn al minstens 30.000 jaar oud. Talrijker zijn vondsten van bewerkt barnsteen uit de jongere steentijd (Neolithicum, 6000 – 3800 v.Chr.) die men in Denemarken, Zweden, Duitsland en Polen heeft gevonden. Ook in Nederland heeft men uit die tijd in hunebedden en graven barnstenen sieraden en kralen aangetroffen.

In Brons- en IJzertijd speelde barnsteen een nog belangrijker rol. Langs de kust vond men veel barnsteen, dat verhandeld werd. Ook importeerde men ruwe brokken barnsteen uit noordelijker gebieden. Deze ruilhandel in barnsteen bracht in onze streken rijkdom en welvaart. De vondsten van talrijke bronzen voorwerpen wijzen daar op.

In Drenthe zijn uit de IJzertijd fraaie vondsten bekend, zoals het kralensnoer uit een grafheuvel bij Exloo. Het snoer zat met beenderresten in een kleine pot. Bij Ingolstadt in Duitsland vond men een prachtig collier dat uit vele honderden barnstenen kralen bestond. Sieraden als deze waren ongetwijfeld voorbehouden aan een kleine elite die zich dit kostbare materiaal kon veroorloven. Ze gaven de draagster status.

Wat is barnsteen eigenlijk?

Lange tijd bleef onbekend wat barnsteen eigenlijk was. Grieken bijvoorbeeld beschouwden het als de gestolde tranen van godenzusters, die voor straf in populieren waren veranderd. De Romeinen dachten dat het ingedroogd sperma was van olifanten. Je moet het maar bedenken. Ook zou barnsteen een afscheiding van potvissen zijn, omdat het veel aan stranden werd gevonden. Het was echter de Romeinse schrijver en historicus Tacitus die rond 75 n.Chr. de spijker op zijn kop sloeg. In zijn boek over de Romeinse expedities naar Germania schreef hij dat barnsteen boomhars was.

Barnsteen, versteend hars?

Barnsteen, lezen we vaak, is ‘versteend’ hars, afkomstig van de barnsteenden (Pinus succinifera). Dat ‘versteend’ is niet waar en met die zogenoemde ‘barnsteenden’ zit het ook scheef. Barnsteen is inderdaad fossiel boomhars, dat lang geleden door bomen is geproduceerd, maar nog steeds is niet bekend door welke boom of bomen precies. Het kunnen naaldbomen zijn geweest,maar ook loofbomen zijn in staat om grote hoeveelheden hars uit te scheiden. Dat was in het verre verleden toen barnsteen ontstond niet anders. Barnsteen zou ook van bepaalde cypressen afkomstig kunnen zijn of misschien wel van een larikssoort, maar dat moet nog verder onderzocht worden. Opmerkelijk is wel dat in een stukje barnsteen uit de Eemshaven, de afdruk van een zeer fijne houtstructuur bewaard is gebleven. Onder de microscoop zijn allerlei details van houtcellen te zien. Ze wijzen op een boomsoort die verwant is aan de lariks.

Barnsteen is evenmin versteend. Hoewel het miljoenen jaren oud is, is het nog steeds hars. Barnsteen kun je makkelijk in brand steken, waarbij een typische harsgeur vrij komt. Wel heeft het fossiele hars in de loop van de tijd veranderingen ondergaan. Zo verloor het een groot deel van zijn vluchtige bestanddelen, waaronder terpentijn. Ook raakten de harsmoleculen op een ingewikkelde manier met elkaar verknoopt. Barnsteen werd hierdoor hard, waardoor het gezaagd en geslepen kan worden.

Barnsteen is dus niets anders dan fossiel boomhars. Toch hebben veel mensen er moeite mee om barnsteen als een fossiel te zien, maar aan de andere kant, een echt mineraal is het ook niet. Immers, fossielen en mineralen hebben net als vogels en planten vaste kenmerken wat betreft vorm, samenstelling en uiterlijk. Van barnsteen kun je dat niet zeggen. Het komt in talloze soorten, kleuren en vormen voor.

Is barnsteen bijzonder? Ja, dat is ook de reden waarom het bij verzamelaars zo’n bijzondere plaats inneemt. Hoewel het niet zeldzaam is, koestert men het als een kostbaar bezit. Door zijn kleuren en lichteffecten gaat van barnsteen een bijzondere bekoring uit. Hier komt nog bij dat het makkelijk te bewerken is, het bevat soms kleine insecten en bij wrijving trekt het stofjes en kleine stukjes papier aan. Wij weten nu dat dit door statische electriciteit komt, maar vroeger was het pure magie.

Baltisch barnsteen

Barnsteen dat op de stranden van West-Europa aanspoelt, noemt men doorgaans Baltisch barnsteen ofwel Oostzeebarnsteen. Het is in de loop van de tijd via allerlei omwegen in bodemlagen terecht gekomen, waar het vervolgens door zeestromingen en/of door weersinvloeden uitgespoeld wordt en zo op onze stranden aanspoelt.

Oorspronkelijk komt het meeste barnsteen uit het zuidelijke Oostzeegebied, maar voor het Noordzeegebied komt Zuid-Zweden en omgeving eerder in aanmerking. Dat laatste is echter niet helemaal duidelijk. Wel is het zo dat al vanaf prehistorische tijden langs de Noordzeekust en op de stranden van de eilanden veel barnsteen is en wordt gevonden. Op enkele gunstig gelegen plaatsen is de hoeveelheid zo groot dat nauwelijks is voor te stellen dat al dit barnsteen van een locatie afkomstig is, de zuidelijke Oostzee bij Danzig en Kaliningrad. Daar wordt vandaag-de-dag nog steeds op industriële schaal barnsteen gewonnen. Barnsteen zit daar in een miljoenen jaren oude zandlaag die bekend staat als ‘blauwe aarde’. De naam is ietwat misleidend, want het zand van deze bodemlaag is door de aanwezigheid van het mineraal glaukoniet eerder grijsgroen van kleur dan blauw.

Gemiddeld bevat één kubieke meter ‘blauwe aarde’ ongeveer 2 kilo barnsteen. Vandaar dat men het al meer dan honderd jaar op grootschalige wijze wint, eerst in wat het Duitse Samland in Oost-Pruisen was, maar sinds de Tweede Wereldoorlog toen Samland over ging in Russische handen in de exclave Kaliningrad. Per jaar gaat het om enige honderdduizenden kilo’s. Een onvoorstelbare hoeveelheid, als we het geringe gewicht van barnsteen in aanmerking nemen.

Barnsteen is weliswaar barnsteen, maar lang niet alle stukken zijn geschikt om tot sieraad te worden verwerkt. De minder geschikte stukken gebruikte men als grondstof om barnsteenlak van te maken. Die productie is gestopt, kunstharslakken zijn goedkoper en zijn ook bestendiger dan barnsteenlak. Verder destilleert men barnsteen om er allerlei goedbedoelde medicijntjes van te maken. Als ‘Rostock-essance’ gaan de zalfjes, cremes, body lotions, pillen en tincturen in Rusland en Duitsland in de alternatieve geneeskunde grif van de hand. Tenslotte verdwijnen ook talloze stukjes barnsteen in een soort likeur, waar Russen gek op zijn.

Barnsteen opgewaardeerd

Om minder mooie stukken barnsteen aantrekkelijker en dus meerwaarde te geven, hanteert men momenteel allerlei technieken. Veel van het aangeboden barnsteen heeft een of andere bewerking ondergaan. Dit geldt vooral voor de wat grotere, ruwe stukken en barnsteen dat minder of niet geschikt is om voor sieraden gebruikt te worden. Troebel geel barnsteen tovert men in autoclaven onder stikstofdruk om in prachtig, volkomen transparant barnsteen, mooier dan het in de natuur voorkomt. Een hittebehandeling veroorzaakt in barnsteen kleine barstjes. Invallend licht wordt daarop weerkaatst en geeft een effect alsof het fossiele visschubjes zijn. Ook perst men barnsteen van tweede en derde keuze tot platen, staven en blokken, waarvan men vervolgens van alles kan maken, vroeger vooral stelen van pijpen. Puur natuur is er bij barnsteen in de winkel veelal niet meer bij.

Ronduit kwalijk zijn praktijken waarbij men kleine gedroogde insecten e.d. in van te voren gemaakte boorgaatjes in barnsteen inbrengt, waarna het boorgaatje met een klein beetje kunsthars van dezelfde kleur wordt opgevuld, zodat het net lijkt alsof we met een echt fossiel insect te maken hebben. Overigens houdt dit niet met insecten op. Legendarisch is een fraai stuk barnsteen met een ingesloten hagedis, dat voor vele duizenden euro’s van de hand ging tot een wetenschapper in Zwitserland er achter kwam dat het hier om een recente vervalsing ging. En dan heb ik het nog niet eens over barnsteen met grote of kleine, volkomen gave ingesloten schorpioenen, die in China en omstreken op markten en in winkels aan toeristen worden aangeboden. Ze zijn niet of nauwelijks met het blote oog van echt te onderscheiden.

Barnsteenwinning

Iedere winter, maar vooral in het vroege voorjaar, spoelt op de stranden van Litouwen, Kaliningrad en Polen veel barnsteen aan. Vooral na stormweer is de kans op barnsteen groot. Het zeewater is in het vroege voorjaar steenkoud, waardoor het lichte barnsteen bijna drijft en heel makkelijk verspoelt. Hele groepen mensen trekken er op uit om het kostbare materiaal op de stranden en in het water te verzamelen. Hierbij staat men vaak tot aan zijn middel in het steenkoude zeewater om met schepnetten aanspoelsel als bruinkoolhout, wier e.d op te scheppen in de hoop dat zich daartussen barnsteen bevindt. Menige marktkraam in Danzig, Klaipeda, Nidda en ook in de kustplaatsjes in Kaliningrad komen zo aan hun barnsteen.

De belangrijkste voorraden barnsteen komen voor in een laag blauwe aarde in het Russische Kaliningrad aan de Oostzee. Momenteel is alleen nog een zeer grote groeve bij het dorp Jantarnij in gebruik. Men stort de blauwe aarde op grote hopen, waarna men het lemige barnsteenhoudende zand met krachtige waterstralen in een vloeibare slurrie omzet, die door een pijpleiding naar zeefinstallaties verderop wordt geleid. Jaarlijks wint men op deze wijze tussen de 200 en 400 ton barnsteen, afhankelijk van de vraag op dat moment. De geschatte voorraden barnsteen bij Jantarnij in Kaliningrad zijn zo groot dat men nog honderden jaren vooruit kan.

De oeroude laag met blauwe aarde komt ook voor op de bodem van de Oostzee, waaruit het barnsteen door zeestromingen en bij stormachtig weer verspoeld wordt. Dit is tevens de verklaring waarom jongere bodemlagen in het zuidelijke Oostzeegebied van Litouwen, Polen en Duitsland veel barnsteen bevatten. Vooral in Polen is dit het geval, waar het vaak clandestien met behulp van waterpompen uit de zandbodem wordt gespoeld.

Ten noordoosten van Danzig bij Chlapowo in Polen is door boringen een voortzetting van de laag blauwe aarde aangetoond met een vergelijkbare hoeveelheid barnsteen als in Kaliningrad. Helaas is de winning momenteel niet rendabel. De laag met barnsteen ligt op ruim 60 meter diepte. De barnsteenafzetting ligt. Dat is te diep voor droge winning of om te baggeren en te ondiep voor mijnbouw.

Elders in Noord-Duitsland en vooral ook in Denemarken, met name aan de Noordzeezijde, is barnsteen niet zeldzaam. De combinatie van koud zeewater en stormachtig voorjaarsweer zorgen er ieder jaar voor dat vele kilo’s barnsteen op de stranden aanspoelen. Er zijn plaatsen waar relatief weinig aanspoelt, maar er zijn plaatsen bekend, zoals op de noordkant van het eiland Fanö voor de kust van Jutland, waar regelmatig veel barnsteen op het strand te vinden is.

Of het Noordzeebarnsteen ook afkomstig is uit de zuidelijke Oostzee wordt tegenwoordig betwijfeld. Op grond van geringe verschillen in de samenstelling van de ingesloten flora en fauna vermoedt men voor het Noordzeebarnsteen een andere aanvoerrichting. Die moet meer naar het westen gelegen hebben, wellicht Zuid-Zweden en/of aangrenzende Oostzee.

Barnsteen op secundaire ligplaats

Barnsteen dat in Denemarken, Noord-Duitsland en ook in ons land wordt gevonden, is zonder uitzondering verspoeld. In alle gevallen gaat het om materiaal dat soms op derde, vierde of wel vijfde ligplaats ligt. Gedurende het Tertiair en het Onder-Pleistoceen zijn grote hoeveelheden van het fossiele hars uit de oorspronkelijke en secundaire afzettingen geërodeerd en met name door het rivierstelsel van de Eridanos stroomafwaarts verplaatst, samen met een grote hoeveelheid bruinkool, bruinkoolhout en venig materiaal.

Na het Onder-Pleistoceen nam de omvang van de ijskappen op Scandinavië langzamerhand toe, met als gevolg dat het oprukkende landijs op talloze plaatsen in het voorland barnsteen uit de ondergrond heeft opgenomen en verplaatst. Soms betreft het verplaatste schollen barnsteenhoudende blauwe aarde, maar vaker werden losse stukken en stukjes barnsteen opgenomen in de grondmorene. Dit verklaart o.m. de aanwezigheid van talloze zwarte bruinkoolkorrels en splinters barnsteen in de zandfractie van de Oostbaltische grijze keileem op de noordelijke Hondsrug.

Het wijdverspreide karakter van barnsteen is vooral te danken aan het geringe gewicht. Het is nauwelijks zwaarder dan water. In koud zeewater zweeft het zelfs, net als de zwarte stukken en stukjes bruinkoolhout waartussen het meestal wordt aangetroffen. De makkelijke verplaatsbaarheid is de oorzaak dat we barnsteen op allerlei plaatsen kunnen aantreffen. Het soort bodemmateriaal en de locatie maakt daarbij niet zoveel uit. Baltisch barnsteen wordt zelfs aangetroffen langs de kusten van het Kanaal, zuidelijk van het Nauw van Calais! De meeste kans op het vinden van barnsteen treffen we aan op brede vlakke zandstranden na hoogwater.

Ronduit beroemd zijn de talrijke stukken Noordzeebarnsteen.
Boomkorvissers op de Noordzee kwamen tot voor kort regelmatig barnsteen in hun netten tegen. Meestal betrof het vrij kleine stukken, maar in de tijd gezien brachten zij ook veel grote stukken barnsteen aan land. Aan veel vondsten is te zien dat het barnsteen door zeestromingen over de zandige Noordzeebodem moet zijn getransporteerd, heel vaak ook zitten er allerlei kalkige aangroeisels op van zeepokken, bryozoën en kalkkokerwormpjes. Barnsteen met deze aangroeisels wordt in het buitenland hogelijk gewaardeerd, want het is onmiskenbaar echt.

Barnsteen in Nederland

Ook in ons land is barnsteen allerminst zeldzaam. In Noord- en Oost-Nederland komt het op bepaalde plaatsen in zandzuigerijen zelfs vrij algemeen voor. Dat het door zo weinig mensen wordt gevonden, komt omdat de vondstomstandigheden onvoorspelbaar zijn. Het loont nauwelijks de moeite om er een grote afstand voor te rijden. Bovendien moet je ook weten waar en hoe je in zo’n groeve moet zoeken en verzamelen.

Het hele Noordzeegebied is rijk aan barnsteen. Langs de Deens-Duitse kust en op de stranden van de Waddeneilanden verzamelde men in prehistorische tijden al barnsteen. Er zijn overtuigende aanwijzingen dat er handel in werd gedreven. Ook nu nog wordt het veel gevonden. Onder bepaalde weersomstandigheden spoelt in het voorjaar vrij veel barnsteen aan. De kans op het vinden ervan wordt aanzienlijk vergroot indien de vloedlijn gemarkeerd wordt door een donkere zoom van kleine zwarte stukjes veen en bruinkoolhout. De spoelzomen met dit donkere materiaal zijn bij een strandwandeling niet te missen. Zowel bruinkoolhout als barnsteen hebben vrijwel hetzelfde soortelijk gewicht, vandaar dat de zwarte prut op de vloedlijn een aanwijzing is dat er ook barnsteen te vinden is. Er zijn eilanders die in de loop van de tijd kilo’s barnsteen hebben verzameld.

Net als elders gaat het op onze stranden doorgaans om kleine stukjes, grotere stukken zijn en blijven zeldzaam. Het eigenaardige is dat voor het vinden van grotere stukken barnsteen nauwelijks adviezen zijn te geven. In Duitsland en Denemarken zeggen verzamelaars wel: “Grote stukken barnsteen gaan hun eigen weg”. Dat blijkt in veel gevallen te kloppen.

In het binnenland is barnsteen vooral in zandzuigerijen te vinden. Het zand dat soms van tientallen meters diepte omhoog gezogen wordt, wordt gespoeld en gezeefd. Het uitgehorde grind, al of niet met kluiten klei e.d. komt vaak op een hoop te liggen. Net als aan het strand gaat barnsteen in veel zuigerijen vergezeld van zwartbruin bruinkoolhout en veen. Men is geneigd te denken dat de zwarte houtresten afkomstig zijn van bomen die ook het barnsteen hebben geleverd. Dat is echter niet het geval. Hout en barnsteen verschillen enorm in ouderdom. Dat ze samen voorkomen komt door hun vrijwel gelijke soortelijke massa.

Voor zover we weten is barnsteen in het Onder-Oligoceen (Tertiair) door rivieren uit de oorspronkelijke bosbodems in Scandinavië en Rusland geërodeerd en verspoeld. Voorlopers van de grote Eridanosrivier transporteerden het barnsteen vervolgens zuidwaarts en zetten het af in een delta in de zuidelijke Oostzee. In deze delta-afzettingen komt uitsluitend barnsteen voor. Houtresten worden er niet in aangetroffen. Van het oorspronkelijke ‘barnsteenbos’ dat miljoenen jaren bestaan moet hebben is letterlijk geen spaan teruggevonden.

De zwarte houtresten die samen met barnsteen voorkomen, zijn gedurende het Pleistoceen uit bruinkool- en veenafzetingen geërodeerd en ook verspoeld. Onder het hout schuilen talrijke stukken die afkomstig zijn uit Duitse Tertiaire bruinkoolgebieden, maar veel van het zwarte hout is van Pleistocene en zelfs van Holocene ouderdom. Dat kan worden afgeleid uit de aangetroffen vruchtkegels en zaden van naald- en loofbomen, maar ook van resten van kruidachtigen.

De meeste stukjes barnsteen tonen duidelijk de gevolgen van transport. Vaak zijn ze afgesleten en vertonen ze talloze krassen en botsfiguurtjes. Daarnaast vinden we veel brokstukken met schelpvormige breukvlakken. Deze beschadigingen moeten tijdens het transport zijn ontstaan. Dit is een van de oorzaken dat onbeschadigde stukjes barnsteen dikwijls een bijzonder verhaal kunnen vertellen over de wijze van ontstaan in en aan de boom, zo’n slordige 50 miljoen jaren geleden.