De ziel van Borger

Er zijn plekken op de wereld, die iets bijzonders hebben. Soms is dat van alle tijden en wil iedereen er geweest zijn: Rome, Stonehenge, de piramiden; soms is het maar een korte periode: de palingsound van Volendam; bluesdorp Grolloo. Soms zijn de eigen inwoners zich zeer bewust van hun eigenheid, soms beseffen ze het nauwelijks. Bijzondere plekken in de wereld hebben gemeen dat ze ofwel bijzondere bouwwerken of natuur hebben, ofwel dat er bijzondere mensen zijn opgegroeid: helden in oorlogen, musici, schilders, schrijvers, filosofen. Wat de échte bijzondere plekken op de wereld gemeen hebben is een ziel, een nauwelijks te omschrijven eigenheid; een vaak ondefinieerbare identiteit. Iedereen voelt het; weet het; ervaart het en beleeft het, maar er is geen taal die ons in staat stelt er de vinger precies op te leggen. Zo is het ook met Borger, al zijn de inwoners zich er nauwelijks van bewust.

De natuurlijke, geologische en menselijke geschiedenis zijn er tegelijk universeel (van alle tijden en alle culturen) en uniek, wat je nergens anders aantreft. Het heeft alle paradoxen, die het leven boeiend maken. Honderden generaties van mensen hebben in Borger geleefd en zijn er gestorven. Ze leefden een ogenblik in de immens lange geschiedenis. Mammoeten, beren en wolven en oerossen leefden en stierven er uit of vertrokken. Mensen leefden er harmonieus bij elkaar, of streden op leven en dood; helden en verraders bevolken de huizen van het dorp. Er was welvaart soms, maar ook kwijning, armoede en krimp. Er werd gebouwd en verbouwd, maar ook afgebroken en geoogst. Elke generatie droeg zorg voor het eigen dagelijks brood en gedroeg zich als rentmeester voor wat de vorige generaties hadden nagelaten. Er was eigenbelang, maar ook omzien naar elkaar in de vorm van naoberschap, boeren- en burenhulp. Je kon er schuilen, maar ook uitgeleverd worden aan autoriteiten. Er werd liefgehad en gehaat. Van alle tijden van alle plaatsen; universeel en daardoor niets bijzonders. Toch is er met Borger iets bijzonders aan de hand.

 Participanten

In de huidige tijd moeten we af van een te verengend doelgroepenbegrip. In een dorp als Borger hebben we te maken met winkelend publiek, toeristen, eigen inwoners, scholieren, dagjesmensen, fietsers en wandelaars in alle sociaal economische varianten en leeftijden en in alle varianten van sociale en geografische herkomst. Wat ze allemaal gemeen hebben is dat ze burgers zijn, die op één of andere wijze, diepgravend of letterlijk en figuurlijk snackend, willen participeren. Men wil deelnemen en dat is interactiever dan deelgenoot worden. De rol van participanten is niet per definitie passief of statisch, maar in hoge mate actief en dynamisch. De rol van de aanbieders wordt daarmee eveneens dynamischer en dient voortdurend te worden begrepen in zich wijzigende en veranderende posities. Soms is die aanbieder facilitator van een fraai vormgegeven centrumplan (de overheid). Soms de aanbieder van huurfietsen en fietsbrochures, dan weer degene die bezoekers uitnodigt deel te nemen aan de bouw van een prehistorische boerderij. Zelfs in musea is het credo tegenwoordig: wees interactief; beschouw de bezoeker niet alleen als consument, maar als participant.

De ziel van Borger wordt niet bepaald door bijzondere individuen, maar door de steeds veranderende en wisselende collectiviteit van mensen, die hun stempel op de tijd zetten, maar tegelijkertijd een onbewust historisch besef aan de dag legden, die er toe heeft geleid dat in het collectieve geheugen voorgaande culturen hun plaats behielden. De tijd deed zijn werk door voort te gaan en door achterom te kijken op een op een manier die het gebied uniek heeft gemaakt.

Borger had in 1840 volgens de drie Podagristen stadse allures, maar ondanks haar strategische ligging is Borger altijd een dorp gebleven. IJstijden volgden elkaar op en vaak lag Borger onder een enorme laag ijs, soms van een kilometer dikte. De mammoet liep er rond en stief er uit. De enorme keileemafzetting stuwde het land op en vormde de Hondsrug. Bij Borger werd deze oude heuvelrug als enige plaats doorsneden door een rivier. De beek trok mensen en dieren, die zich laafden en jacht op elkaar maakten. Al vroeg in de prehistorie vormde zich een nederzetting, bevolkt met mensen, die hunebedden bouwden om hun territorium een tijdloos karakter te geven en er hun doden in bij te zetten. Ze voeden zich door jachtbuit, visserij en landbouw. Honden, runderen en schapen werden als getemde diersoorten gehouden. Door de uitputting van de landbouw schoof het dorp op. Borger was een ‘wandelend dorp’ in Brons- en IJzertijd, dat zich van west naar oost verplaatste, steeds met de beek als basis. Een woonplaats waar in de Middeleeuwen een kerk werd gebouwd die er nog steeds op dezelfde plaats staat, net als het grootste hunebed de tijd trotseerde. De rivier werd een stroompje, doorwaadbare plaatsen (voorden) het stroompje werd gekanaliseerd en er werd een korte periode op gevaren. Maar Borger bleef op de Hondsrug liggen en trotseerde de stormen van de tijd: Het leger van Bommen Berend trok er langs op weg naar Groningen en Belgische vluchtelingen werden er in de Eerste Wereldoorlog opgevangen en geholpen. Tegen het einde van de Tweede Wereldoorlog werd er gestreden om de bruggen over het kanaal Buinen-Schoonoord. Polen en Canadezen gaven Borger hun vrijheid terug.
Na de oorlog breidde Borger uit, eerst naar het zuidoosten, later terug naar het westen, waar opgravingen tientallen huisplattegronden uit Brons- en IJzertijd onthulden en heel veel graanspiekers. Boven op de prehistorische woonlaag verrees de wijk Daalkampen, waar het besef en het respect voor de roots van Borger vorm kregen in een graanspieker in de geluidswal en prehistorische straatnamen. Aan de oostzijde van het dorp verrijst binnenkort een nagebouwde Bronstijd-boerderij, het zgn. Borger-A-type, dat de verbinding met de voorgaande prehistorische erflaters levend houdt. Een architect liet zich inspireren door modern vormgegeven nieuwe Borger-A-type woningen te ontwerpen, die alle snufjes en gemakken van de 21e eeuw combineren met het respect voor het collectieve erfgoed. Bij het grootste hunebed werd een in 2008 nationaal bekroond museum gebouwd, dat de herinnering aan de hunebedbouwers in ere houdt.

RESPECT VOOR DE HISTORIE

Er is niet altijd sprake van begrip voor de ingrepen van mensen onderling in het omliggende landschap. Dat was in het verleden niet zo, in het heden evenmin en ook in de toekomst mogen we daar niet van uitgaan. Visies van bewoners, politici, ambtenaren en ondernemers geven in Borger (net als overal elders) aanleiding tot felle discussies, intimidaties en strijd. Dominante culturen hebben meer stempels gezet op de lokale ontwikkelingen, dan minderheden. Sinds de invoering van de parlementaire democratie zijn de heersende politieke voorkeuren van tijd tot tijd gewijzigd en werden minderheden meerderheden, die nieuwe geursporen door het dorp trokken. Zeker door het forensisch karakter van Borger en de enorme vlucht aan communicatiemiddelen die de wereld sinds het midden van de 21^ste eeuw heeft genomen, is de diversiteit aan stemmen die in het dorp opgaan, sterk toegenomen. Voor het behoud van de identiteit van Borger is het ook in de toekomst van belang, dat veranderende tijden, zeden en normen, niet leiden tot gebrek aan respect voor in het verleden verrichte werken. Al wil dat ook weer niet zeggen, dat er geen oud gebouw mag worden afgebroken. Het is dan zaak de oude situatie goed gedocumenteerd te bewaren voor het nageslacht.

Het Kanaal Buinen-Schoonoord werd voorzien van natuurontwikkeling. Het prachtige ruige gebied Mandelanden en het dicht op de dorpsbebouwing ontwikkelde Flessenhalsproject halen iets terug van de rijke natuurhistorie van Borger, maar geven er een geheel eigen draai aan: de sluizen, de dijken en het water van het kanaal bleven bestaan. Het mooie van de natuur werd gecombineerd met het respect voor de inspanning van honderden werkelozen die in de jaren twintig van de vorige eeuw met hun spaden het kanaal groeven. Het vrije spel van de natuur en de ingreep van de mens in één oogopslag. Nieuwe inzichten en oude verworvenheden gecombineerd. Het collectieve bewustzijn van Borger zorgde er voor, dat de eigen tijd de ruimte kreeg en dat het verleden er zijn rol in bleef spelen, al is het ook vaak met strijd, ruzies, verschillen van inzicht, politiek gekonkel en meewarig hoofdschudden tot stand gekomen. Al is niet iedereen blij met alle ingrepen, die er in de loop van eeuwen zijn gepleegd, Borger bleef het centrum van de Hondsrug en tooide zich terecht met de titel ‘Hunebedhoofdstad’

Het bijzondere van Borger is niet alleen gerelateerd aan haar strategische ligging, fraaie omliggende natuur en indrukwekkende historische monumenten, maar ook door haar eigentijdsheid. Boeren werden forensen, vogels van divers pluimage bevolkten het dorp en brachten nieuwigheden mee. Door radio, tv en internet werd de wereld onderdeel van het dagelijks leven van het dorp, dat ’s winters leek te slapen en zomers bruiste van leven door de toevloed van toeristen. Op steenworp afstand van het dorp verrees de grootste telescoop ter wereld. Hightech van de hoogste orde op zoek naar de oerknal. Het unieke van Borger, dat een ondefinieerbare invloed heeft op wie er woont en wie er naar toe reist, wordt gevormd door het unieke van de doorsnijding van de Hondsrug; het onderscheidende van de hunebedden; de centrale ligging op de Hondsrug en de incorporatie van de hoogst denkbare hightech ontwikkeling van Lofar. Het is alleen jammer, dat we het nauwelijks laten zien.

VERBINDINGEN

Langs Europese snelwegen definiëren gebiedspromotionele borden de door de regio gewenste identiteiten. Deze borden geven uiting aan wat de regio is en tegelijkertijd en impliciet wat de regio van anderen onderscheidt. Landschap, geschiedenis, monumenten, streekeigen producten en couleur lokale zijn de elementen waarmee regio’s hun identiteit definiëren. Voor Borger liggen er kansen om het onderscheidende te benadrukken. Daartoe zijn keuzes nodig, die verbindingen leggen die niet alleen de eigen inwoners kunnen bekoren, waar ze trots op kunnen zijn, maar ook verbindingen in de inrichting van de ruimte. Initiatieven als de natuurontwikkeling langs de Zuidoost rand van het dorp verdienen niet alleen een voortzetting in de Bronnergermaden, maar kunnen verbonden worden met een gewenst imago, waarin natuur, boswachterij, mooie fiets- en wandelpaden worden verbonden met een autoluwe inrichting van het nieuwe centrumplan, dat niet alleen voorziet in voldoende parkeergelegenheid, maar ook in een bruisend cultureel hart, dat kleurrijk en uitnodigend, de eigenheden van het dorp voor het voetlicht plaatst: de hunebedden, de rijke natuurlijke omgeving, Geopark, CittaSlow en het nabijgelegen Lofar-project. In Borger is de toekomst het verleden in het kwadraat (T=H²); oftewel de toekomst (T) zorgt voor meer verleden in een dubbele zin: de voortschrijdende tijd en de toenemende kennis over het verleden, dat wordt uitgerekt tot de oerknal. H² , oftewel historie in het kwadraat. Centrumplan en natuurontwikkeling kunnen worden verbonden met de creatie van een West- en een Oostpoort als toegangen voor Borger. Bij de Westpoort ontstaat een Drents multifunctioneel Erfgoedhuis, dat bezoekers over de aantrekkelijkheden van het dorp verhaalt en waar vanuit dagelijks een onderhoudsploeg de boswachterij in trekt. Aan de Oostzijde is een langparkeerplaats verrezen, met voorzieningen die bij een Toeristisch Overstap Punt horen en sterk de nadruk legt op een fiets-/wandelverbinding met het nabijgelegen Hunebedcentrum. Een korte route die als een belevenis is vormgegeven en waarbij natuurontwikkeling  wordt verbonden met de unieke geologische waarden in het stroomgebied van de voormalige rivier de Hunze. Het is een identiteit, die alleen aan Borger gekoppeld kan worden en die de waan van de dag verre overstijgt. Een gebied promotioneel bord langs de weg is daarvan uiteindelijk de uitkomst, niet de start.

Zijn wij de bezitters van de ziel van Borger? Als we dat willen zijn, dan mag dat wel wat zelfbewuster, met ietsje meer elan, met ietsje minder oor voor cynisme en ondoordacht geneuzel. Borger kan het centrum van Geopark de Hondsrug zijn. Het kan gastvrij zijn voor wie drie hoog Rotterdam ontvlucht voor een onvergetelijke vakantie in een gebied, dat alle gemakken van de moderne tijd heeft, maar respect ademt voor wat vorige generaties er tot stand hebben gebracht. Waar je niet alleen een bordje ‘Hunebedhoofdstad’ bij binnenkomst ziet, maar ook een centrum zich aan je ogen voltrekt, waar vrolijke terrassen je uitnodigen om te gaan zitten, waar je de weg naar het grootste hunebed kunt vinden, waar alles wat je oog je laat ervaren gastvrijheid en aandacht voor detail uitstraalt, waar je je auto goed geparkeerd kunt laten staan en je wandelend en fietsend een wereld wordt ingetrokken, die je Rotterdam doet vergeten. Waar je de geur, de smaak, het geluid waarneemt van de ziel van Borger, die onzichtbaar is, maar waarvan je weet dat hij er is; je voelt het. Je merkt het aan de mensen in de winkels, het personeel van de horeca, je ziet het aan de uitstraling van het centrum van het dorp met de kerk als middelpunt, maar met de combinatie van eigentijdsheid (terras, muziek, cultuur); met vrolijke winkeltjes, kleurrijk en uitnodigend; met Twitter-berichtjes op beeldschermen, die je welkom heten. Je stapt een wereld binnen, die je niet kende, maar waarvan je korter of langer deel wilt uitmaken. Waar het niet uitmaakt wie je bent, of hoe je heet, wat je huidskleur is, je seksuele voorkeur, je land of plaats van herkomst, je geloof. Een wereld, die een Nederlandse enclave vormt van onthaasting in een hyperventilerende wereld, waar het woord ‘welkom’ niet vreemd is. Een wereld waarvan je dacht dat die niet meer bestond, waarvan je alleen kon dromen.

Die wereld bestaat inderdaad niet, maar Borger komt er in de buurt. Je ziet dat ze het proberen, al lukt het soms niet. Je waardeert de poging en negeert – net op tijd – een op toeristen kankerende inwoner en je Twittert naar de achterblijvers in Rotterdam: ‘Mooie wereld hier. Hier is het gezellig en goed. Dit is de wereld die Borger heet’.

“Doch, was ’t al niet mijn deel te blijven waar zóó mij de natuur beviel; waar als een lief,
mij roerend schrijven. De schepping sprak tot mijne ziel; Toch, Drenthe! Zal ik nooit vergeten.
Het zoete, in u mij toegemeten, En roem ik Borger, te aller stond.
Als het juweeltje van uw grond”
(W. Seymoer-Mulder, 1868)