Door Maartje Schreijenberg
Bekogelen we nu elkaar in de winter met sneeuwballen, in de ijzertijd bekogelden mensen hun huizen met leem.
Tenminste, we denken dat ze dat toen deden. Uit de experimentele archeologie (zeg maar ‘trial and error’ in het nadoen en namaken van huizen en voorwerpen uit de prehistorie) blijkt dat dit een effectieve manier is om de muren van een huis te lemen. En dat is precies wat een aantal vrijwilligers doet om de muren van het nieuwe ijzertijdhuis in Borger af te maken. Een leuk karwei voor wie van moddergooien houdt. En hoe harder je gooit, hoe beter het tussen de wilgentakken gaat zitten en de gaten opvult.
“Op stukken waar gaten zitten, komen uiteindelijk scheuren in de muur,” vertelt Sebastiaan Pelsmaeker. Gaten en scheuren kunnen funest zijn voor het voorbestaan van de muur. Zodra er water tussen komt, trekt het de hele muur in en gaat deze kapot. Een gladde muur is dus het beste.
Het ijzertijdhuis op het terrein van het Hunebedcentrum is voor het grootste gedeelte al klaar. Een bedrijf uit Polen heeft het geraamte van de boerderij gebouwd. Vervolgens zijn de muren van wilgentakken gevlochten. Maar alleen een muur van wilgentakken is behoorlijk tochtig en dus wordt er geleemd. “Hoewel de hele opbouw eigenlijk een interpretatie is, kunnen we er vrij zeker van zijn dat de mensen in de ijzertijd lemen muren hadden,” zegt Sebastiaan. “Bij een opgraving in Ezinge zijn nog deels intacte wanden van een midden-ijzertijdboerderij gevonden. Dat is direct bewijs uit Nederland voor deze bouwstijl.” Volgens Sebastiaan is het waarschijnlijk dat in andere delen van Nederland, waar geen leem voorhanden was, mensen klei of graszoden gebruikten. “Of het huis werd helemaal van hout gemaakt, maar dat is vrij kostbaar en het maken van planken erg arbeidsintensief.”
Voor deze boerderij wordt een combinatie van Pools leem en leem uit Drenthe gebruikt. De Poolse leem, die bruingrijs van kleur is, plakt beter. De rode Drentse leem is echter schoner.
Het recept voor leem is simpel. Leem zelf is een mengsel van klei en zand. Voor het maken van een lemen muur, voeg je nog stro en water toe. Stro is flexibel en zorgt voor een verband tussen het leem, het geeft meer binding. Het houdt ook enigszins de krimp tegen, die inzet als de leem droogt.
Van het plakkerige leemmengsel maak je vervolgens mooie modderballen die je dus tegen de gevlochten wilgenmuur gooit. Een beetje duwen en uitsmeren is nodig om er een geheel van te maken. Nadat de eerste laag, die van onder naar boven wordt opgebouwd, droog is, volgt een tweede, dunnere laag. Die wordt over de muren gesmeerd om deze helemaal af te maken.
Leem is eigenlijk een hele goede grondstof om voor muren te gebruiken. “Het is bijna zo sterk als beton,” vertelt Sebastiaan. En dat moet ook, want in de ijzertijd leefden de mensen samen met hun vee onder één dak. “Beeld je eens een paar honderd kilo wegende koe in, die af en toe zijn achterste tegen zo’n muur schuurt of stoot. Dan moet die muur wel wat kunnen hebben.”
Leem is niet alleen sterk, het is ook winddicht, houdt de warmte vast en is vochtregulerend. En bovendien was leem in de ijzertijd een grondstof die goed voorradig was in het noorden en oosten van Nederland.
Het nadeel van leem is dat het niet heel goed tegen water kan. “Daarom steken de rieten daken ook zo ver over,” zegt Sebastiaan. De muren kunnen een regenbui meestal wel aan, maar als er echt een laag water tegen de muur aanstaat, brokkelt deze af en lost op. Het blijft uiteindelijk zand en klei.
De schrijver van dit stuk weet inmiddels uit eigen ervaring dat het lemen van een heel huis behoorlijk tijdrovend is. En in de ijzertijd gebeurde alles, inclusief het mengen van de klei, met de hand (of voet), hoewel Sebastiaan vermoedt dat ze wel hulpmiddelen hadden zoals emmers. “En misschien een soort sleeën of doeken om de leem te verplaatsen.” Gelukkig beschikken wij tegenwoordig over kruiwagens en een elektrische mixer.
Fotografie: Davado van Dommelen
