Korstmossen eten lijkt niet voor de hand te liggen, maar zij werden en worden ook tegenwoordig nog gegeten door vele culturen in de wereld. In de prehistorie waren korstmossen een bron van voedsel. In onze ogen lijkt eten van korstmossen tamelijk onaantrekkelijk omdat ze niet bepaald goed smaken. (NATUURINFORMATIE, 2016). Sommige korstmossen werden echter vooral gegeten in tijden van schaarste, andere waren een basisvoeding of zelfs een delicatesse. In het hoge noorden misten de mensen plantaardige producten en werden korstmossen gegeten bij gebrek aan beter.
Door de hoge gehaltes aan licheenzuren en een bittere smaak zijn de meeste korstmossen niet erg geschikt als voedsel voor de mens (NATUURINFORMATIE, 2016). Ze werden onder andere toegevoegd aan broden van (rogge-)meel die door de toevoeging van korstmossen langer houdbaar bleken te zijn (MENS EN GEZONDHEID INFONU, 2016). Licheenzuren werken waarschijnlijk conserverend, mogelijk zelfs bacteriegroei remmend. Niet alle korstmossen zijn onschuldig, enkelen zijn zelfs giftig! De meeste giftige soorten hebben een gele kleur.
Van prehistorie tot nu
In het verleden was IJslandsmos (Cetraria islandica) een belangrijke voedselbron in het noorden van Europa, gekookt werd het toegevoegd aan brood, stoofpot, pudding, soep of salade (NATUURINFORMATIE, 2016, MENS EN GEZONDHEID INFONU, 2016). De noordelijke volkeren aten en eten nog steeds Rendiermos (Cladonia rangiferina) bereid uit de maaginhoud van rendier, kariboe of muskusos (halfverteerde korstmossen): een ware delicatesse. Later namen pelsjagers deze traditie over. In de loop van de tijd hebben veel expeditieleden en poolonderzoekers als noodrantsoen korstmossen gegeten om te overleven. Op lange zeereizen was het meenemen van broden met conserverende korstmossen erin een uitkomst. De broden bleven langer eetbaar. Inmiddels is IJslands mos beschermd.
In de Bijbel (Exodus 16) wordt gesproken over manna en veel Bijbelkenners denken dat het hier gaat om Mannakorstmos (Lecanora esculenta) (NATUURINFORMATIE, 2016). Korstmossen groeien langzaam, maar dit korstmos is één van de weinig snelgroeiende soorten en komt voor in droge steppegebieden van Azië en het noorden van Afrika. Zonder voorbehandeling is dit korstmos zelfs al eetbaar (MENS EN GEZONDHEID INFONU, 2016). Het volk van de Tartaren verwerkten dit korstmos in hun brood.
Ook in het oude Egypte was het gebruik van korstmossen niet onbekend (NATUURINFORMATIE, 2016). Bij het balsemen van de lichamen van de overledenen werden deze, na het ontdoen van ingewanden en hersenen, gevuld met een mengsel van specerijen, zaagsel en korstmos (Pseudevernia furfuracea). Waarom de Egyptenaren dit deden? We kunnen slechts gissen. Ten eerste heeft het korstmos vocht absorberende eigenschappen, maar ook hier kan het conserverend werken, en het heeft een bepaald aroma. Men zou zich ook de vraag kunnen stellen of het gezien moet worden als de eerste maaltijd voor in het hiernamaals. Of zaagsel daarbij ook als voedsel gezien werd lijkt twijfelachtig; zaagsel zal eerder vulling geweest zijn en geen “maagvulling voor onderweg”. In het oude Egypte werd korstmos ook toegevoegd aan meel zodat broden meer aroma kregen. Het korstmos werd destijds in grote hoeveelheden geïmporteerd vanuit de Griekse eilanden.
Als verfstof is IJslands mos te gebruiken en de wol krijgt een beige tot gele kleur. Een groene kleur kan door nabeitsen ontstaan.
Ook in recentere tijden hebben korstmossen nog bijgedragen aan de voedselvoorziening (MENS EN GEZONDHEID INFONU, 2016). In Rusland zijn in tijden van schaarste (bijvoorbeeld WOII) aan suikerbieten korstmossen toegevoegd als grondstof voor suikerproductie. Zo zijn in bepaalde jaren tot wel 30.000 tot 35.000 kilo gedroogde korstmossen verwerkt.
In sommige Siberische kloosters werden Longenmossen (Lobaria pulmonaria) gebruikt in plaats van hop bij bereiden van bier om het bitter en langer houdbaar te maken.
Nu
Zoals al eerder gezegd eten de mensen in het hoge noorden, maar ook daarbuiten, korstmossen. In Japan en Korea eet men iwatake of seogi (Umbilicaria esculenta) als delicatesse (NATUURINFORMATIE, 2016). Ook verzamelt men Umbilicaria muhlenbergii wat gegeten wordt als delicatesse. Dit korstmos wordt ook verwerkt tot soep, gebruikt in een salade of gebakken in vet.
Uit onder andere India wordt Umbilicaria muhlenbergii door de bevolking van Saoedi-Arabië geïmporteerd voor de unieke aroma in vleesschotels, maar de anti bedervende werking zal een bijkomend voordeel zijn geweest (MENS EN GEZONDHEID INFONU, 2016). Ook de Indianen eten dit korstmos (gekookt met vis of vlees), maar ook Alectoria jubata.
Geneeskrachtige werking
Korstmossen zijn niet bepaald smakelijk, maar dat zal bij de geneeskrachtige toepassingen wel geen belang gehad hebben, want net als tegenwoordig nog vaak wordt gedacht: “als pillen vies smaken zullen het wel erg goede medicijnen zijn”, heeft dit vroeger misschien ook wel meegespeeld. In de Griekse Oudheid speelden verschillende korstmossen een rol bij de bereiding van geneesmiddelen. Met name in de Middeleeuwen werd een groot aantal korstmossen gebruikt bij verschillende aandoeningen zoals suikerziekte, leveraandoeningen, longziekten, neusverkoudheid en hoofdpijn.
Volgens de zogenaamde “signatuurleer” ging men ervan uit dat planten geneeskrachtig zijn tegen aandoeningen aan lichaamsdelen waar ze uiterlijk overeenkomsten mee vertonen. Denk hierbij bijvoorbeeld ook aan Ginseng dat vaak de vorm heeft van een menselijk lichaam met armen en benen, en dat gebruikt wordt om de vitaliteit te ondersteunen en veroudering tegen zou gaan. Ginseng is overigens geen korstmos, maar dat zal wel algemeen bekend zijn. Steenkorstmos (gele kleur) werd gebruikt tegen geelzucht, Longenmos, dat met de vele kleine gaatjes en putjes lijkt op longweefsel, werd toegepast bij verschillende longaandoeningen. Tegenwoordig wordt aftreksel van Longenmos in de homeopathie gebruikt bij astma en hoesten. Ook thee getrokken van Rendiermos en IJslandsmos zou een middel tegen hoest en andere luchtwegklachten zijn. Aanwezige slijmstoffen zouden hoestdempend werken en de keel verzachten bij bovenste luchtwegklachten. Naast verschillende zuren bevat IJslandsmos wateroplosbare polysachariden (suikers), bitterstoffen, enzymen, vitamine A en B, en ook jodium. Uit IJslandsmos zou een probaat slijm ophoestend middel bereid kunnen worden. In de dagelijkse praktijk zijn er verschillende middeltjes in de handel die dit effect claimen, terwijl wetenschappelijke bewijzen voor de werkzaamheid in de meeste gevallen echter ontbreken.
Een ander zuur in IJslandsmos, protocetraarzuur, zou in lage dosering anti-emitisch (tegen braken) zijn en gebruikt kunnen worden bij braken, reisziekte en zwangerschapsbraken. In hoge dosering werkt het laxerend.
In de jaren dertig van de vorige eeuw werd een groei remmende werking van urinezuur op bepaalde bacteriën en schimmels ontdekt. De claim als zou dit een antibiotische werking zijn is niet juist. Vergelijken met bijvoorbeeld penicilline gaat niet op. Waarschijnlijker is het de aanzurende werking die het effect verklaart. Dit wordt bijvoorbeeld ook gezien bij aanzuren van de urine door het eten van bijvoorbeeld cranberry’s waardoor de zuurgraad van de urine stijgt en een blaasontsteking kan genezen. Duitsland is een land met een veel grotere homeopathische traditie dan Nederland. In veel apotheken worden talrijke geneesmiddelen verkocht met daarin bestanddelen van korstmossen.
Meer weten over korstmossen in relatie tot hunebedden zie een vorig artikel in het hunebednieuwscafe https://www.hunebednieuwscafe.nl/2016/04/mossen-op-hunebedden/
Literatuur
NATUURINFORMATIE, 2016. http://www.natuurinformatie.nl/nnm.dossiers/natuurdatabase.nl/i000907.html, Naturalis Biodiversity Center.
MENS EN GEZONDHEID INFONU, 2016. http://mens-en-gezondheid.infonu.nl/gezonde-voeding/53940-.
Mens en gezondheid infonu, 2016. Natuurgeneeswijzen
Door Nadine Lemmers en Eric Duiverman
