Hoe schoon waren de mensen in prehistorie?

Bezoekers vragen vaak aan de bewoners van het Oertijdpark, bij het Hunebedcentrum, of oermensen schoon waren. Waren de mensen vies? Was er zeep? Was er make-up? Was er haarverzorging? Archeologische bronnen geven af en toe inzicht in de persoonlijke hygiëne van de oermens. In dit artikel probeer ik antwoord te geven op deze vragen.

Zeep

Denk je aan schoon dan denk je aan zeep, shampoo etc. Hadden ze dit in de prehistorie? Hoe maak je eigenlijk zeep? Je kunt zeep maken van kaliloog en dierlijk vet. Ook kan je zeep maken van planten, denk aan witte paardekastanje, gewone klimop, bolderik, boerenjasmijn, sneeuwbes, schijnels, karmozijnbes, adelaarsvaren, zeepkruid, echte koekoeksbloem, luzerne, agave en lelie.
De grondstoffen hadden ze, maar we hebben geen bewijs of ze ook daadwerkelijk zeep maakten.

Mondverzorging

Af en toe vinden wetenschappers unieke archeologische vondsten die iets vertellen over de mondverzorging in de prehistorie. Nieuw onderzoek naar tandplak van de neanderthalers in het huidige Spanje levert sporen van coniferenhout op (RADINI 2016). De onderzoekers hebben hiervoor twee verklaringen, namelijk dat deze mensen al tandenstokers gebruikten of dat zij hun tanden gebruikten als derde hand. Het idee dat mogelijk 49.000 jaar geleden neanderthalers al tandenstokers gebruikten is fascinerend!

Uit de oude steentijd, zo’n 14.000 jaar geleden, is de oudste aanwijzing bekend van tandheelkunde. In Italië is een verstandskies gevonden met duidelijke sporen van het verwijderen van bedorven tandbeen door een vuurstenen werktuig (OXILIA 2015). Zo’n 7.500-9.000 jaar geleden zijn de eerste boringen bij 11 kiezen bekend in neolithisch Pakistan (COPPA 2006). Via experimenten concluderen de onderzoekers dat ze een boogboor met vuurstenen punt hebben gebruikt. Een vondst van 6.500 jaar geleden in Slovenie laat een gevulde tand zien (BERNARDINI 2012). De tand bevat sporen van bijenwas en waarschijnlijk werd het gat hiermee gevuld. De pijn zal hiermee verzacht zijn.

Kauwgum van berkenteer kan zijn gebruikt als een middel om een frisse adem te krijgen, als lekkernij, als middel om tandplak te voorkomen, als verslavend of oppeppend middel vergelijkbaar met tabak, als medicijn om te desinfecteren en om als vulling in een tand het natuurlijk geneesmiddel in een tand te krijgen of keelpijn te verlichten. Bewijs voor deze kauwgum zijn de stukken teer met daarop gebitsafdrukken. De oudste vondsten van deze kauwgum zijn 9.000 jaar oud. Ongeveer 6.500 jaar geleden werd een stuk kauwgom gevonden als tandvulling in Bökeberg (Zweden).
De meeste vondsten van prehistorisch kauwgom zien we bij kinderen tussen de 6 en 15 jaar. Dit zou kunnen wijzen op het gebruik als middel om tanden te verliezen, om pijn te verminderen van het tanden wisselen of als speen om kinderen rustig te houden.
Met de komst van de landbouw zullen de prehistorische mensen meer last hebben gehad van cariës. En zullen ze dus meer hebben moeten doen om dit op te lossen. In de steentijd is al een lange traditie van mondverzorging gaande.

Kruiden kunnen gebruikt worden als desinfecterend (denk aan salie, marjolein), mondverfrissend (maggi), adstringerend of als gebitsreiniger (zoethout).

Oudste kunstgebit

Gouden tanden

Uit de ijzertijd is een implantaat bekend van ijzer dat in de tandkas gezet was nadat een kies verloren was gegaan (SEGUIN 2015). Het gaat hierbij om een Keltische vindplaats. Uit dezelfde tijd, maar in het gebied van de Etrusken zijn vondsten bekend van losse gouden tanden die zijn vastgezet met gouddraad (BECKER 2003).

Persoonlijke verzorging

Bij persoonlijke verzorging denken we aan het schoonmaken van de oren, het knippen van de nagels, het kammen en knippen van het haar, het scheren en epileren van (gezichts-)haar en het gebruik van make-up.
Archeologisch kennen we in Europa sinds de ijzertijd zogenaamde toilet sets: nagelreiniger, oor lepel en pincet. De oudste in Nederland stamt uit de Romeinse tijd, maar we kennen wel al pincetten uit de bronstijd. De oudste oorlepel in Nederland stamt tevens uit de Romeinse tijd.

Vanaf de Bronstijd kennen we scheermessen van brons en vanaf de ijzertijd ook van ijzer. Velen hebben een oog zodat ze kunnen worden opgehangen. Het oudste scheermes (een steen in de vorm van) is zo’n 20.000 jaar geleden gemaakt (SPIELVOGEL & JACKSON, 2005).

Als we kijken naar haarverzorging kunnen we kijken naar kammen en borstels of naar het haar van de veenlijken. Zo had de Cashel Man uit de bronstijd kort haar (KELLY, 2012). Dit bewijst net als de haren van andere veenlijken dat het haar werd geknipt, geschoren, gekamd en/of geborsteld. De Clonycavan Man uit de ijzertijd had haargel waardoor het haar omhoog stond. Deze gel was geïmporteerd uit Frankrijk of Spanje (OWEN 2006).

Ook zijn er kammen en borstels bekend uit de archeologie. De oudste kam is bekend uit Perzië, de ouderdom wordt geschat op 5.000 jaar. Uit de bandkeramiekcultuur kennen we een benen kam met een ouderdom van 7.000 jaar. Het origineel en replica is te vinden op: http://www.beeksverleden.nl/bandkeramiek/de_bandkeramische_mens/bandkeramische_bling-bling.html.
In de bronstijd worden er eenzijdige en tweezijdige kammen gemaakt van been, hoorn en metaal. Uit Roswinkelerveen is een 2-zijdige kam bekend, en deze dateert uit de bronstijd. De oudste bronzen kam is een kleine vergulde bronzen kam en dateert uit de ijzertijd.

Tatoeages, piercings & make-up

Tatoeages kennen we vanaf de steentijd. Otzi had over zijn hele lichaam heen tatoeages. Een andere manier om jezelf te verfraaien was het gebruik van piercings. Archeologisch bewijs hiervoor is lastig te vinden, maar door te kijken naar andere culturen is het duidelijk dat dit een rol moet hebben gespeeld. Denk aan de tatoeages bij de Maori, de scarificatie bij de Nuba en de piercings bij de Massai.

Voor het gebruik van make-up zijn sporadische archeologische bewijzen gevonden. Lippenstift zou gebruikt kunnen zijn door bessen of oker aan te brengen. Oog make-up kan bestaan uit oker, kopersulfaat, grafiet, malachiet en andere puur natuurlijke producten te vermengen met olie en/of water. De oudste bewijzen voor het gebruik van deze kleurstoffen laten zien dat het al 100.000 jaar gebruikt wordt. Bij vindplaatsen van neanderthalers in Spanje zijn schelpen gevonden met kleurstoffen (ZILHAO 2009). In de schelpen zat geel limoniet/goethiet, rood hematiet en zwart pyriet. Op rotstekeningen vinden archeologen bewijzen voor versiering op het gezicht en het lichaam. Op beeldjes worden kleurresten gevonden van oker, as en kalk, zo ook bij de Venus van Willendorf.

BRONNEN

ARCHAEOLOGY, 2016, Denture Made of Human Teeth Found in Tuscany, https://www.archaeology.org/news/5024-161117-italy-prosthesis-denture.
AVELING, E., 1997. Chew, chew, that ancient chewing gum. British Archaelogy, no. 21, 1997.
BECKER, M.J., 2003. Etruscan Gold Dental Appliances: Evidence for Early “Parting” of Gold in Italy Through the Study of Ancient Pontics. Molecular and Structural Archaeology: Cosmetic and Therapeutic Chemicals, Volume 117 of the series NATO ASI Series, p.p. 11-27.
BERNARDINI, F., ET.AL., 2012. Beeswax as Dental Filling on a Neolithic Human Tooth. PLoS ONE 7(9): e44904.
COPPA, L., 2014. Palaeontology: early Neolithic tradition of dentistry. In: Nature. Band 440, Nummer 7085, April 2006, S. 755–756.
OWEN, J., 2006. Murdered “Bog Men” Found With Hair Gel, Manicured Nails, http://news.nationalgeographic.com/news/2006/01/0117_060117_irish_bogmen.html.
KELLY, E., 2012. The bog body from Cashel Bog, Co. Laois. In: Ossory, Laois and Leinster. Nr. 5, 2012.
OXILIA, G., ET.AL., 2015. Earliest evidence of dental caries manipulation in the Late Upper Palaeolithic. Scientific Reports 5, Article number: 12150 (2015).
RADINI, A., ET.AL., 2016. Neanderthals, trees and dental calculus: new evidence from El Sidrón. Antiquity, 90, pp 290-301.
SEGUIN, W., ET.AL., 2015. The earliest dental prosthesis in Celtic Gaul? The case of an Iron Age burial at Le Chêne, France. Antiquity, Volume 88, Issue 340, pp. 488-500.
SPIELVOGEL & JACKSON, 2005. World History. Mc Graw Hill. p. 25.
VERHART, L.B.M., 1998. Een collectie La Tène-vondsten uit de Maas bij Kessel, gemeente Lith (Prov. Noord-Brabant). OMROL, 78, 1998, 75-91.
VAUX, W.S.W., 1850. Nineveh and Persepolis: An Historical Sketch of Ancient Assyria and Persia, with an Account of the Recent Researches in Those Countries. A. Hall, Virtue, & Company.
ZILHAO, J., ET.AL., 2009. Symbolic use of marine shells and mineral pigments by Iberian Neandertals. PNAS, Vol. 107, no. 3, pp. 1023-1028.

Door Nadine Lemmers