Er viel iets te vieren op 12 november j.l. in het Hunebedcentrum in Borger. Het was de vijfde keer dat zwerfsteenliefhebbers uit het noorden en midden van ons land acte de présence gaven met hun zwerfsteenvondsten.
Ieder jaar wordt een aantal zwerfsteenverzamelaars uitgenodigd om een selectie te maken uit hun verzameling en die op de zwerfsteendag aan het publiek te laten zien. De ontmoetingsruimte verandert die dag in een tentoonstellingsruimte met overal tafels, waarop een keur aan zwerfstenen en zwerfsteenfossielen wordt getoond. Behalve kijken wordt er ook veel over stenen gesproken en informatie uitgewisseld. Zien is vaak de opmaat naar zelf verzamelen. Het aantal deelnemers en belangstellenden – de zaal was vol met ruim 50 personen – geeft aan dat de belangstelling voor zwerfstenen en zwerfsteengeologie bij veel mensen populair is. En volwassenen niet alleen.
Vooral kinderen rapen vaak en graag steentjes op. Het is bij hen een soort tweede natuur. Kinderen zijn kleiner, zitten met hun ogen dichter bij de grond en zien met hun nieuwsgierige ogen sneller fraaie steentjes. Op determinatiewoensdagen in het Hunebedcentrum wordt dit telkens bevestigd. Hoe leuk het zoeken naar stenen ook is, bij de meesten is het toch van voorbijgaande aard. Niet dat er plotseling geen stenen meer te vinden zijn. Die zijn er wel. Het is meer omdat kinderen hun ouders vragen wat zij gevonden hebben, waarop zij meestal geen antwoord kunnen geven. Mooie en misschien ook wel zeldzame stenen vinden is een kwestie van geluk. En dat geluk heb je niet iedere dag.
Momenteel wordt gewerkt aan het eerste deel in een reeks determinatiegidsjes met natuurgetrouwe foto’s van zwerfstenen en fossielen die in Nederland te vinden zijn. Het zal niet iedereen duidelijk zijn, maar de bodem van ons land is ontzettend rijk aan stenen en fossielen. Waar het aan ontbreekt is hoe je die stenen herkent. Deze fotogidsjes vullen dit gat op.
In Nederland kennen we geen berglandschappen of indrukwekkende rotspartijen. Toch slaat ons land op stenen- en fossielengebied geen gek figuur. Als ‘geologisch afvoerputje van Europa’ zijn in de ijstijdperiode enorme hoeveelheden grind en stenen naar ons land getransporteerd. Hieronder schuilen heel wat fossielen. Sterker nog, er zijn plaatsen in ons land die wat fossielen betreft tot een van de rijkste en meest gevarieerde vindplaatsen in Europa behoren. Deelnemers aan de zwerfsteendag konden zich bijvoorbeeld verlekkeren aan talloze verkiezelde fossielen die Peter de Vries uit Sappemeer verzamelde in een zandzuigerij in de buurt van zijn woonplaats. Hij toonde ons prachtige fossiele sponzen, koralen, brachiopoden, bryozoën, trilobieten en juweeltjes van fossiele knikkeralgen. Hoewel gemiddeld klein van stuk, zijn deze zgn. lavendelblauw verkiezelde fossielen ruim 410 miljoen jaren oud. Ze zijn afkomstig uit inmiddels geheel verdwenen kalksteenlagen in het noorden van Scandinavië en waarschijnlijk ook uit het noordwesten van Rusland, noordelijk en noordoostelijk van het huidige St.Petersburg. Ook de uitstalling van Luit Dijkstra uit Groningen mocht er zijn. Hij verzamelde bijzonder veel fraaie kalksteenfossielen, waaronder talloze mooie Silurische koralen in de bodem van de fossielrijkste stad in Nederland, Groningen.
Mineralen, kristallen en fossielen worden veel verzameld. Gaat het om zwerfstenen, dan staat bij velen gelijk aan granieten keien, zandstenen en gneizen, die in de noordelijke helft van ons land te vinden zijn. Deze keien zijn in de voorlaatste ijstijd door landijs uit Scandinavië naar ons land getransporteerd. Liefhebbers die zich op deze categorie zwerfstenen richten, zijn er jammer genoeg niet zo heel veel (meer).
Het grootste euvel is dat zwerfstenen ‘op’ raken. Door oogstwerkzaamheden in de landbouw verdwijnen zwerfstenen van de akkers. Grootschalige graafwerkzaamheden zijn er nog wel, maar mogelijkheden om te zoeken zijn door de snelheid van de werkzaamheden zelden interessant. Opschaling van zandwinningsbedrijven heeft voor zwerfsteenzoekers ook nadelig uitgepakt.
Keienvangers zijn uit de tijd, kleinschalige zandwinningen ook. Tegenwoordig wervelen waterjets onder water grote hoeveelheden zand en grind op, die vervolgens worden opgezogen. Deze wijze van winning verhindert dat stenen groter dan ca. 10cm mee naar boven komen. Menige verzamelaar droomt dan ook van al die mooie stenen die op de bodem van de zuigplas achter blijven, voor altijd onbereikbaar.
Eerder werd het zoeken naar zwerfstenen in het buitenland, vooral langs de noordelijke kusten in Denemarken en Duitsland, door velen met enige dedain bekeken. Zwerfstenen voor de verzameling zoek je nu eenmaal in Nederland en niet daarbuiten. In het buitenland verzamelde zwerfstenen waren hooguit geschikt als vergelijkingsmateriaal, vond men. Daar is allengs verandering in gekomen. Vooral de vondstmogelijkheden van zeldzame zwerfsteensoorten bij Werpeloh en Haddorf/Neuenkirchen in het Duitse grensgebied, hebben als een breekpunt gefungeerd. Toen de mogelijkheid om zwerfstenen te zagen en te polijsten voor steeds meer mensen bereikbaar werd, keek men met een andere blik naar zwerfstenen van over de grens. Op de steenstranden in het Oostzeegebied lagen miljoenen keien. Het leek wel of het sortiment daar onuitputtelijk was. De strandkeien waren niet alleen mooier, ook waren ze steviger en minder verweerd dan menige kei in onze bodem. Momenteel zoeken Nederlandse zwerfsteenverzamelaars vaker in het buitenland dan in eigen land.
De vijfde Noordelijke zwerfsteendag stond deze keer daarom mede in het teken van ‘buitengaats’ verzamelde zwerfstenen. De presentatie van Corrie Molenkamp uit Winsum viel op door haar zwerfstenen met rode granaten. Zij zoekt al jarenlang in het Duitse Oostzeegebied, op Bornhom en langs de kusten in Denemarken. Zij toonde een flink aantal zwerfstenen met kleine, grote, weinig en veel granaten. De rode granaatkristallen zaten in migmatiet, gneis, gabbro, amfiboliet, retro-eclogiet en in mafische granuliet. Voor velen was dit een ‘eye-opener’.
De presentatie van Peter Hofstee uit Kootstertille gaf ons de mogelijkheid kennis te nemen van de vondstmogelijkheden in Denemarken. Van het eiland Als werd een opmerkelijke verzameling Sorselegranieten getoond, die de afgelopen zomer door hem op één locatie zijn opgeraapt. Sorselegraniet is als gidsgesteente nog niet zo lang bekend. De eerlijkheid gebiedt te zeggen dat het geen mooie zwerfstenen zijn, maar dit gidsgesteente komt van heel ver uit Scandinavië. Van de steenstranden langs de Limfjord, in het noorden van Denemarken, liet hij een aantal fraaie gepolijste zwerfsteensoorten zien afkomstig uit het Zuid-Noorse Oslogebied. Ook een opsteker.
Henk Jager uit Wolvega had op zijn tafel een aantal fraai gepolijste zwerfstenen uitgestald. Vooral zijn zwerfstenen van zandsteen waren bijzonder fraai, waaronder typen met fossiele levenssporen, golfribbels e.d. Verder liet hij tal van gepolijste granietmonsters zien die in het oosten van Smaland in Zuid-Zweden verzameld waren.
Kinke Rinsma en Henk Odé uit Groningen lieten hun meest recente zwerfsteenvondsten zien die zij op het Deense eiland Mön hadden gevonden. Hun belangrijkste vondst was te groot om binnen te laten zien. Henk had het geluk op het strand een unieke zwerfsteen te vinden: een orbiculiet ofwel een kogeldioriet. Het zwart-witte gesteente bevat een groot aantal dicht opeen liggende concentrisch gelaagde kogels. Op doorsnede tonen die zich aan de buitenkant van de steen als cirkels met witte ringen. Kogelgesteenten zijn uitermate zeldzaam. Dit komt omdat hun voorkomens uitermate klein zijn, vaak niet groter dan ca. 200 meter. Gesteenten als deze komen in allerlei samenstellingen veel voor in Finland, maar het was jammer genoeg niet mogelijk om de herkomst van de zwerfsteen te achterhalen. Hoe dan ook, uit zwerfsteenkundig oogpunt is het een heel bijzondere vondst. De vinders gingen acoord met het verzoek om de kogeldioriet nog enige tijd bij de ingang van het Kenniscentrum te laten liggen.
Het Natuurmuseum Nijmegen en het Gelders geologisch Museum in Velp waren aanwezig met zuidelijke zwerfstenen. Het gaat hierbij om zwerfstenen die door rivieren als Maas en Rijn uit Frankrijk, België en Duitsland naar ons land zijn vervoerd. Het gezelschap stenen wijkt af van wat in Noord-Nederland voorkomt. De ingerichte tafelpresentaties lieten zien dat in Midden-Nederland bijzonder fraaie en interessante zwerfstenen te vinden zijn.
De uitstalling van deze zuidelijke zwerfstenen bood een interessante mogelijkheid om kennis te maken met zwerfsteentypen die binnenkort afgebeeld en beschreven worden in een nieuw te verschijnen unieke determinatiegids. Dit gidsje verschijnt begin december en is de eerste in een reeks. De determinatiegids zal o.m. verkrijgbaar zijn in het Hunebedcentrum, het Natuurmuseum Nijmegen en in het Gelders Geologisch Museum in Velp.
Heel curieus tenslotte was de ‘kijkkast’ van Berend Jan Grotenhuis. Hij had tijdens een vakantie in het Oslogebied in Zuid-Noorwegen ontdekt dat in bepaalde stollingsgesteenten mineralen zaten die fluoresceerden. Om dit lichteffect goed te kunnen zien moet je een ruimte helemaal kunnen verdonkeren. Berend Jan had een demontabele, geheel afsluitbare kast gemaakt met daarin twee oculairen waar doorheen gekeken kon worden. Nadat het UV-licht was ingeschakeld, waren de ah’s en oh’s niet van de lucht. Hoe hij deze lichtgevende mineralen bij daglicht in Noorwegen had kunnen vinden was minstens zo curieus? Je neemt een draagbare UV-lamp mee en je bekijkt de vondsten……onder een deken. Mineralen en gesteenten zoeken kent vele mogelijkheden….
Aan het eind van de dag gingen een vijftiental deelnemers mee op excursie naar het centrum van Borger. Gerrit Egging, vrijwilliger bij het Hunebedcentrum, had een wandelroute gemaakt langs zeldzame, bijzondere en mooie zwerfkeien, die bij de reconstructie van het centrum van Borger in de openbare ruimte zijn opgesteld.
Met deze wandelexcursie werd de vijfde zwerfsteendag afgesloten. Samen met de lezingen kon ook deze dag weer geslaagd genoemd worden, niet alleen vanwege het eerste lustrum, vooral dankzij het enthousiasme van exposanten en deelnemers. Zij vormen een aansporing om ons alweer voor te bereiden op een vervolg, volgend jaar.
Harry Huisman
