Net als de dennen, sparren en lariksen behoort de taxus (Taxus baccate), oftewel venijnboom, tot de coniferen. De enige inheemse coniferen zijn de taxus en de jeneverbes. De taxus kwam al voor in prehistorische bossen maar is nu zo goed als uitgestorven in het wild. In de prehistorie is dit waarschijnlijk al begonnen doordat de boeren de giftige taxus weghaalden doordat vee graasde in de bossen en de verarming van de bosgrond door uitputting. Inmiddels is de taxus een veel voorkomende conifeer die in tuinen vooral gebruikt wordt als erfafscheiding. De taxus kan wel 20 meter hoog worden.
Gebruik prehistorie tot nu
De naalden en zaden van de taxus heeft een zeer laxerende werking voor dieren die het eten. Deze laxerende werking is zo sterk dat er gesproken kan worden over een gif. De dieren sterven na het eten van de taxus een ellendige dood. Vanaf de tijd van de boeren (nieuwe steentijd) ligt het dan ook voor de hand dat de boeren de bomen selecteerden en misschien wel kapten.
Hout van de taxus is bijzonder buigzaam, taai en dicht. Daardoor gebruikten ze in de prehistorie het hout voor speren en bogen. De boog van Otzi, de ijstijdman uit de Alpen, was gemaakt van taxus net als de boog uit het veen bij Zwartemeer. De taxus kan zeer goed tegen snoeien. De oogst van hout voor speren en bogen kan dan ook niet worden aangedragen als oorzaak van het verdwijnen van de taxus.
Volgens de Kelten was de taxus een woonplaats van de goden en bij de Germanen speelde de taxus een rol in de dodencultus. Bij Westeremden in Groningen is een staafje van taxus gevonden met daarop vermoedelijk runentekens. Bij huizen werden de taxus geplant ter bescherming van huis en haard. Germanen geloofden dat het taxushout een magische waarde had.
Tot vandaag de dag wordt het hout als zeer waardevol beschouwd. Bogen worden nog steeds gemaakt van het hout.
Gebruik als medicijn
In de taxus komt veel taxol voor, een stof die gebruikt kan worden bij de behandeling van sommige vormen van borst- en eierstokkanker. Dit zorgt ervoor dat de takken en naalden zowel legaal als illegaal gesnoeid worden om tot medicijn (Paclitaxel, Paclitaxin, Taxol) te worden verwerkt.
Taxol behoort tot de groep taxanen, het verstoort de celstructuur waardoor celdeling niet meer goed plaatsvindt. De stof grijpt in op het “geraamte” van de cel dat verstoord wordt waardoor cellen niet meer kunnen delen, en ongeremde celdeling is juist een kenmerk van kanker.
Taxol wordt gebruikt in gevallen waarbij er uitzaaiingen op afstand zijn en andere chemotherapeutica (geneesmiddelen tegen kanker) niet werkzaam zijn of niet gegeven kunnen worden, wanneer er uitzaaiingen zijn in de borstregio of op afstand in combinatie andere chemotherapeutica, of in combinatie met een nieuw soort medicijnen, monoclonale antilichamen (dit zijn heel specifieke zeer nauwkeurig gerichte medicijnen die werkzaam zijn tegen bepaalde elementen die bij sommige vormen van borstkanker een rol spelen), en Taxol wordt toegepast als aanvullende behandeling als er positieve lymfeklieren gevonden worden. Taxol wordt toegediend door een infuus. De effectiviteit en daarmee de verbetering van de kwaliteit van leven en de uiteindelijke levenswinst is echter nog niet aangetoond.
Zoals elk medicijn zijn ook van Taxol verschillende bijwerkingen bekend (misselijkheid en braken, vermindering van het aantal witte bloedcellen, rode bloedcellen, bloedplaatjes (dit komt door remming van de aanmaak door het beenmerg), pijnlijke plekken in de mond, slikproblemen, haarverlies, pijn in spieren en gewrichten, gevoelloosheid en tintelingen in handen en voeten, huiduitslag en jeuk, hoofdpijn, allergische reacties, vochtophoping, en zeer zelden buikpijn, lage bloeddruk, hartritmestoornissen en langzame hartslag, verandering van de smaak) . Dit is een lange lijst van mogelijke bijwerkingen, gelukkig zal niet iedereen hier last van hebben.
Eetbaar? Giftig!
Dat de taxus giftig is, zal niet veel mensen verbazen. Alle soorten bevatten de giftige stof taxine en het zit in alle delen van de struik. Echter niet in de besjes. Deze zijn zelfs eetbaar, ze hebben een zoete smaak. De pitten echter zijn weer wel zeer giftig! Voor vogels zijn de bessen eetbaar, omdat in de magen van de vogel de zaadhuid niet wordt afgebroken. In de magen van zoogdieren (ook de mens) wordt de zaadhuis afgebroken en komt het taxine vrij. Bij grazende dieren kan het eten van de naalden zelfs fataal zijn. Geadviseerd wordt bij het snoeien van Taxus voor alle zekerheid handschoenen te dragen.
Vergiftiging?
Bij volwassenen kunnen 1 – 2 uur na inname van naalden of zaden de volgende verschijnselen optreden: braken, diarree, buikkrampen, hallucinaties, verwijding van de pupillen, en bij zware vergiftiging stuipen, hartritmestoornissen, sterke bloeddrukdaling, acute hart- en ademhalingsstilstand!
Bij kinderen komen vergiftigingen zelden voor omdat die meestal niet op de pitten kauwen vanwege de bittere smaak. Ze spugen de pitten uit.
Vergiftigingen zijn beschreven bij paarden, koeien, schapen, varkens, konijnen, kippen, honden en katten. Vooral paarden zijn er erg gevoelig voor. Dieren kunnen worden blootgesteld wanneer een haag gesnoeid wordt of nadat een struik door storm is omgewaaid. Er is dan vaak sprake van een plotselinge dood (vijf minuten na inname van taxusnaalden!) zonder voorafgaande klachten of symptomen. Soms lijkt er slechts sprake te zijn van een minder ernstige intoxicatie met symptomen als braken, diarree, trillen, opwinding, neiging te vallen, en trage hartslag, maar uiteindelijk toch leidend tot bewustzijnsverlies en overlijden.
Literatuur
VAN GINKEL, J., 2016. Blij met bomen. Het Drentse Boek, Beilen.
FARMACOTHERAPEUTISCH KOMPAS, 2009, PP. 1098-1099. Bohn Stafleu van Loghum.
Door Eric Duiverman en Nadine Lemmers
