In de gang naar de ijstijdexpositie in het Kenniscentrum van het Hunebedcentrum ligt in de hoek op de vloer een bijzonder fraaie, roodachtige zwerfkei. De steen is bij graafwerkzaamheden in de omgeving van Grollo gevonden. Het betreft een pegmatietgraniet in een heel bijzondere combinatie met apliet.
Pegmatiet en apliet?
Gesteenten danken hun naam aan hun samenstelling. Daar bestaan afspraken over. Zo is graniet samengesteld uit een drietal mineralen: veldspaat, kwarts en glimmer. Vind je een (zwerf)kei van deze samenstelling, dan weet je zeker dat je met een graniet te maken hebt, hoe verschillend deze er ook uit kunnen zien.
Pegmatiet en apliet hebben min of meer dezelfde samenstelling als graniet, alleen is de grootte van de kristallen verschillend. Bij pegmatieten kunnen kristallen meters groot zijn, al worden die in Scandinavië maar zelden gevonden. Apliet bezit veel kleinere kristallen, vaak maar een millimeter of nog minder. Het bijzondere aan de zwerfkei van Grollo is dat de gedeelten met pegmatiet en apliet elkaar zeer intensief en onregelmatig afwisselen. Hierbij ontstaat een beeld van een bleek oranjekleurige steen met een gevlekt/gewolkt uiterlijk. De aplietische delen zijn in onregelmatige, ietwat golvend banen gerangschikt. De pegmatietische delen zijn in de minderheid. Deze vormen grofkorrelige, dieper oranje gekleurde vegen, strepen en vlekken tussen en opzij van zeer fijnkorrelige, lichter getinte apliet. Een deel van de kei wijkt qua structuur hiervan af en bestaat uit een meer normaal gevormde pegmatietgraniet.
De bijzonderheid van deze pegmatietsteen zit hem vooral in de combinatie van apliet en pegmatiet. Voor zover bekend is een dergelijke zwerfsteen in deze grootte niet eerder gevonden. De steen is aangekocht van de heer Everardus, een bekende handelaar in zwerfkeien in Ees (Dr.). Hij maakte ons opmerkzaam op de kei.
Wat is pegmatiet?
Pegmatiet lijkt op graniet, maar bezit in tegenstelling tot deze grote tot zeer grote kristallen, vooral van veldspaat. Op het breukvlak zijn pegmatieten fraai spiegelende gesteenten, meestal van roodachtige, rose of geelwitte kleur. Net als graniet is pegmatiet een stollingsgesteente dat op vele kilometers diepte in de aardkorst door het vast worden (=kristallisatie) van magma is ontstaan. De naam komt uit het Latijn (pegma = balk), omdat bij sommige pegmatieten de glazig grijze kwarts tot lange lijsten is gekristalliseerd. Op dwarsdoorsnede ontstaan daardoor typische wig- en haakvormige figuurtjes die op lettertekens lijken of aan spijkerschrift doen denken. Deze variëteiten noemt men schriftgraniet.
Pegmatieten zijn rijk aan lichtkleurige mineralen, vooral veldspaat en kwarts. Veldspaat is grondstof voor bijzondere keramische producten en ook kwarts kent allerlei toepassingen, vandaar dat overal ter wereld pegmatietvoorkomens met grote tot zeer grote kristallen geëxploiteerd worden. Pegmatieten bevatten dikwijls betrekkelijk zeldzame mineralen als toermalijn, fluoriet, beryl, apatiet, granaat, aquamarijn enz. Niet zelden zijn deze mineralen van edelsteenkwaliteit, reden waarom men pegmatieten wel ‘kraamkamers’ van edelstenen noemt.
Zwerfstenen van pegmatiet zijn in het Hondsruggebied niet zeldzaam. Ook de variëteit schriftgraniet wordt regelmatig gevonden. Meestal zijn zwerfstenen van deze gesteenten niet groot. Keien van 50 cm en meer zijn erg zeldzaam. Nog zeldzamer zijn pegmatieten met bijzondere mineralen. Gitzwarte, soms centimeters lange kristallen van toermalijn (= schorl) komen nog het meest voor, soms ook met roodachtige granaat en zeldzamer, met het ijzermineraal hematiet. Maar met deze mineraalsoorten houdt wel op. Edelstenen hoeven wij niet te verwachten. ‘Onze’ zwerfsteenpegmatieten stellen ons wat dit betreft teleur. Ze bestaan hoofdzakelijk uit veldspaat en kwarts.
Bestaan er bergen van pegmatiet?
Nee, bergen van pegmatiet zijn er niet. Wel komen pegmatieten in berggebieden voor, in de vorm van lensvormige of plaatvormige lichamen in andere gesteenten. Op doorsnede lijken deze vaak op aders. Verder kennen we pegmatieten als onregelmatig gevormde uitstulpingen in en rond granietmassieven. Doorgaans zijn deze voorkomens niet groter dan enkele honderden meters lang en enkele tientallen meters breed. Vaak zien we dat het centrale gedeelte van zo’n pegmatietlichaam uit grote kristallen bestaat, terwijl de randgedeelten uit kleinere kristallen zijn opgebouwd, die in de buitenste zones niet zelden over gaan in fijnkorrelige apliet.
Hoe ontstaan pegmatieten?
Geen mens heeft ooit pegmatieten zien ontstaan. Begrijpelijk, want deze gesteenten ontstaan op grote diepte in de aardkorst. Kristalliseren doen pegmatieten pas als de hoofdmassa van een granietmagma reeds vast is geworden. Het nog vloeibare restmagma heeft een bijzondere, zeg maar exotische samenstelling, waarin naast slecht kristalliseerbare bestanddelen, veel vluchtige stoffen voorkomen. Deze zeer silicarijke massa staat onder hoge druk, wat verklaart waarom veel pegmatieten vanuit het granietlichaam waarmee ze verbonden zijn, langs breuken en diaklazen in de omringende aardkorstgesteenten zijn geperst en daar door versnelde afkoeling gekristalliseerd zijn. De grote vloeibaarheid van het restmagma maakte het mogelijk dat de bestanddelen, ondanks de relatief snelle afkoeling, snel naar kristalkiemen konden migreren, waardoor er grote tot zeer grote kristallen konden ontstaan.
Een andere ontstaansmogelijkheid is die waarbij pegmatieten gevormd zijn in ultrametamorfe gesteenten als migmatieten. Voorbeelden hiervan vinden we regelmatig ook in zwerfstenen. Migmatieten, ook wel menggneizen genoemd, ontstaan bij gebergtevorming op zeer grote diepte in de aardkorst uit andere gesteenten. Bij de heersende hoge druk en een sterk verhoogde temperatuur reageren gesteenten enigszins plastisch, maar zijn nog wel vast. Onder deze omstandigheden worden vooral silicarijke bestanddelen in gesteenten mobiel. Door diffusie via microporiën of door opsmelting ontstaan hierdoor in migmatieten pegmatietische nieuwvorming, die men neosomen noemt. Deze pegmatietische neosomen gaan niet zelden vergezeld van kleine en grotere partijen met schriftgraniet. In tegenstelling tot de eerder beschreven ontstaanswijze, bevatten pegmatieten in migmatietcomplexen meestal geen zilverwitte muscoviet, maar in plaats daarvan zwarte biotiet(glimmer). Een groot deel van onze zwerfsteenpegmatieten is waarschijnlijk afkomstig uit nieuwvormingen in migmatietgesteenten.
Een gidsgesteente?
Pegmatieten leveren in tegenstelling tot granieten geen geschikte gidsgesteenten op. Pegmatieten komen op bijzonder veel plaatsen in Zweden en Finland voor. Op twee uitzonderingen na bezitten de kenmerken van Deze grootkorrelige gesteenten bezitten onvoldoende kenmerken om het tot gidsgesteenten te brengen, op twee uitzonderingen na. Ze zijn te variabel van uiterlijk en korreling.
10
Zoals gezegd, zijn er twee uitzonderingen. De eerste betreft een pegmatiet op het Zweedse eiland Utö, voor de oostkust van Zweden, zuidelijk van Stockholm. Het lichtkleurig gesteente bevat kleine diepblauwe kristalletjes van toermalijn. Deze variëteit noemt men indigoliet. Voor zover bekend is dit het enige voorkomen in Scandinavië. Van Utögraniet is tot dusver één klein zwerfsteentje bekend van Noordbroek (Gr.).
De bijzondere zwerfsteenpegmatiet van Grollo blijkt ook een gidsgesteente te zijn. De herkomst van het gesteente is namelijk bekend. De pegmatiet bevat veel oranjerode kaliveldspaat naast veel witte plagioklaas. De kleur van de kaliveldspaat wijkt af van die welke we gewoonlijk in pegmatieten aantreffen. Deze zijn vaak lichter getint. Ook is de glans van de kaliveldspaat minder hard dan in de meeste andere pegmatieten. Kwarts is veel aanwezig. In de grof pegmatietische delen is de kleur ervan donker rookkleurig.
Op enkele plaatsen tussen de aplietische banen en strepen, zien we grovere partijen, bestaande uit een mengsel van hagelwitte plagioklaas, kaliveldspaat en kwarts. Kleurverdeling van de veldspaat en korreling komen overeen met Lemlandgraniet. Dit is een opvallend type, porfierisch gidsgesteente, dat een klein massief vormt in het zuidwesten van Aland in Zuidwest-Finland. Lemlandgraniet komt voor op een aantal eilanden, waarvan Natö en Järsö het bekendst zijn. Hoewel sommige typen Lemlandgraniet in de verte aan rapakivigraniet doen denken, bestaat er geen verwantschap. Lemlandgraniet is op een andere wijze ontstaan en is ook ouder dan de rapakivigesteenten in de directe omgeving.
De herkenning van de herkomst van de zwerfsteen van Grollo is te danken aan Xander de Jong van het Natuurmuseum Nijmegen. Hij verzamelde een aantal jaren geleden op Aland talloze gesteentemonsters van Lemlandgraniet, waaronder een flink aantal variëteiten. Daaruit blijkt dat de hierboven beschreven pegmatiet uit het granietvoorkomen van Lemland afkomstig moet zijn.
Meer info en foto’s over pegmatiet en schriftgraniet leest u op:
http://www.kijkeensomlaag.nl/index.php/zwerfstenen-in-woord-en-beeld/pegmatiet-22219
