Vlas, lijnzaad, linnen en lijnolie

Vlas  (Linum usitatissimum) is een plant uit de familie Linaceae oftewel vlas- familie en was een van de eerste cultuurgewassen. De vlasplant is een veelzijdige plant, hij levert de grondstof voor linnen en uit de zaden kan olie geperst worden. De diverse rassen verschillen van elkaar: ze kunnen blauwe of witte bloemen hebben en gele of bruine zaden. In de nieuwe steentijd (5.300-2.000 v.Chr.) was vlas al bekend.

In de prehistorie was er geen verschil tussen vlasplanten die vlas leveren en planten die gekweekt worden voor de zaden. Tegenwoordig kennen we olievlasplanten en linnenvlasplanten. De olievlasplanten zijn korter en meer vertakt en de linnenvlasplanten zijn  tussen de 80 en 120 cm lang.

In de loop der tijden hebben zich 2 soorten L. usitatissimum ontwikkeld: het grotere vlas (minder vertakkingen en bloemen) levert vooral vezels, en het kleinere vlas (meer bloemen en zaden) levert vooral lijnzaad.  Zaden bevatten 30-40% vette olie (lijnzaadolie) die vooral linol en linoleenzuur bevat. Ze bevatten ook cyanogene glycosiden (blauwzuurachtige bestanddelen) die in lage dosisademhaling stimuleren en spijsvertering bevorderen. Bij hogere dosis zijn ze dodelijk.

Het gebruik in de prehistorie tot nu

De oudste vondst van wilde vlas als textiel is gedaan in Georgië, in de Dzudzuana grot. Het textiel was gesponnen, geverfd en geknoopt en dateert uit de oude steentijd, zo’n 30.000 jaar geleden.

Het eerste domesticeerde vlas was afkomstig uit het Midden-Oosten, zoals veel gewassen en huisdieren. Zo’n 9.000 jaar geleden werd olievlas verbouwd in Tell Ramad, Syrië. Ongeveer 5.000 geleden komt het gewas ook naar Midden-Europa (Zwitserland en Duitsland).

Vroeger werd vlas vooral gebruikt om er weefstoffen of een soort touw van te maken, tegenwoordig kent het heel veel toepassingen in bijvoorbeeld de autoindustrie (vlas wordt verwerkt in hoedenplanken, dashboarden), als isolatiemateriaal, als strooisel in paardenstallen, etc.

Van de zaadoverblijfselen worden lijnzaadkoeken geperst voor veevoer.

Keizer Karel gaf in de 8ste eeuw al bevel dat vlaszaden gegeten moesten worden om gezond te blijven.

Van vlas tot linnen

Vlas wordt eind maart of begin april gezaaid. De planten bloeien eind mei of begin juni. Om een goede kwaliteit linnen te krijgen, wordt het gewas in de tweede helft van juli geoogst. Het beste linnenvlas wordt geoogst wanneer de zaadbollen nog niet helemaal rijp zijn.

Het oogsten van de vlasplant houdt in dat de gehele plant inclusief wortel uit de grond wordt getrokken om de plant compleet te kunnen gebruiken. In de prehistorie, maar ook nog veel later, werd dit uiteraard met de hand gedaan.

Tegenwoordig trekt men de vlasplanten machinaal uit de grond en legt ze plat neer, het zogenaamde slijten.

Na de oogst worden de planten in schoven gezet. De prachtige bosjes vlas op het land werden in vroegere tijden wel vlaskapelletjes genoemd.

Na de oogst volgen de processen drogen, repelen, roten, zwingelen en hekelen.

Het vlas wordt eerst gedroogd en vervolgens worden de zaadbollen verwijderd.  Dit proces heet repelen.

Het zaad, eenmaal ontdaan van het kaf, wordt gezeefd en geschoond. De beste kwaliteit wordt als zaaigoed gebruikt, het overige zaad verwerkt de olieslager tot lijnolie.

Met de stengels ga je verder met roten.

Bij roten wordt het vlas in het water gelegd of er wordt gebruikt van de dauw die van nature op de akker terecht komt. Doel van roten is het losweken van het houtachtige deel van de stengel van de vezels. De tijd van roten varieert van 2 weken tot 2 maanden, afhankelijk van het klimaat.

Als je wilt weten of de planten voldoende zijn geroot, windt je een stengel om je vinger. Laat het houtachtige deel makkelijk los, dan is het vlas klaar voor de volgende bewerking: drogen en braken.

Nadat het vlas heel goed is gedroogd, volgt het braken. Bij het braken wordt het houtachtige deel van de stengels stukje voor stukje gekneusd en gebroken.

De buigzame vezels blijven hierbij heel en ongedeerd. Voor het braakproces wordt een braak gebruikt, maar een dorsvlegel werkt ook.

Nu volgt het zwingelen. Bij  het  zwingelen worden de laatste houtachtige restanten van de bruikbare vezels gescheiden. Dit gebeurt met de zwingelspaan waarmee men hard in de lengterichting van de planten tegen het vlas slaat.

Een van de laatste processen is hekelen. Bij het hekelen wordt het vlas over de hekel of vlaskam gehaald waardoor de vezels zacht en glad worden.  Vaak is een hekel een bed van spijkers met dezelfde onderlinge afstand.

Tot slot worden de vezels gesponnen tot draden en kunnen de draden geweven worden tot textiel.

Lijnzaadolie en lijnzaad

Op de markt is de olie te koop als vlasolie, rauwe lijnolie en gekookte lijnolie. Linoleum bestaat voor een groot deel uit lijnzaadolie.

Verder is de olie een ingrediënt voor schoonmaakmiddelen, zeep, kunsthars, brood, lak en verf.

De olie kan helpen bij het conserveren van visnetten en hout. Lijnzaadolie is bevat veel alfa-linoleenzuur, een essentieel omega-3 vetzuur en is goed voor de gezondheid. Het heeft een helende werking bij ondermeer maagproblemen en ontstekingen.

Ook kan de olie gebruikt worden voor consumptie, maar alleen koud. Lijnzaadolie is ongeschikt om te verhitten. Lijnzaadolie is gevoelig voor de invloed van licht, het moet daarom donker worden bewaard.

Vlas als medicijn?

Vlas is een zoet slijmachtig kruid en kan inwendig gebruikt worden als sterk laxeermiddel bij chronische constipatie, en ontsoken uitstulpingen van de darm (gekneusde zaden mengen door de muesli), maagonsteking, strottenhoofdontsteking (gemalen zaden), chronische bronchiale klachten, hoest en pijnlijke keel. Het kan als voedingssupplement worden gebruikt bij eczeem, menstruatieklachten, verharde aderen en reumatische artritis (olie). Uitwendig kan het worden gebruikt bij bronchitis, pleuritis, zere keel, brandwonden, steenpuisten, abcessen en zweren.

Lijnzaadolie zou gunstig werken bij een aantal ziekten, waaronder

• hartaandoeningen: het gebruik van lijnzaadolie wordt aanbevolen ter voorkoming van hartaandoeningen en kan daarbij als (minder sterk ruikende) vervanging van visolie dienen. Er zijn enkele aanwijzingen dat lijnzaadolie zowel de cholesterolspiegel en de bloeddruk kan verlagen als het ontstaan van atherosclerose kan tegengaan, waardoor de kans op angina pectoris afneemt
• auto-immuunziekten: bij artritis, jicht of multiple sclerose kan lijnzaadolie misschien voorkomen dat het afweersysteem gezond weefsel aanvalt
• huidaandoeningen: de essentiële vetzuren in lijnzaadolie hebben wellicht een heilzaam effect op de huid. Lijnzaadolie wordt soms gebruikt om de symptomen van acne, eczeem, psoriasis en rosacea te verlichten.

Touw maken van vlas

Bronnen

Atrium Kruiden Encyclopedie. MCMXCV Dorling Kindersley Limited, Londen. Nederlandstalinge editie MCMXCVI Icob BV. 1995: 304-305

https://www.fonteine.com/lijnzaadolie.html

http://mens-en-gezondheid.infonu.nl/gezonde-voeding/117402-de-geneeskracht-van-lijnzaadolie.html

Nadine Lemmers, Greetje Bijloo, Eric Duiverman en Yvonne Ording