Er komen in Nederland vijf soorten bosbessen voor: de blauwe bosbes (Vaccinium myrtillus), de rode bosbes (Vaccinium vitis-idaea), de rijsbes (Vaccinium uliginosum), de kleine veenbes (Vaccinium oxycoccos) en de cranberry (Vaccinium macrocarpon). Het geslacht behoort tot de heidefamilie.
Blauwe bosbes
Deze bosbes is een inheemse plant en komt sinds de steentijd in onze streken voor. De blauwe bosbes (Vaccinium myrtillus) is zeer algemeen en groeit op vochtige, humusrijke zandgronden onder eiken of naaldbomen. De bessen vormen een prachtig groen tapijt met een hoogte van 15-60 cm. Bij toevoer van stikstof ineens (denk aan bemesting) krijgen de planten het lastig. In het voorjaar valt het frisgroene blad op met daartussen bolvormige bleekgroene wat rood aangelopen bloemen. De bloei loopt van april tot juni, met soms een tweede bloei in de herfst. Kort na de bloei ontstaan op de stengels zwartblauwe bessen met een waas. De bladeren zijn lichtgroen en vallen af in de herfst. De blauwe bosbes is nauw verwant met de rode bosbes en kan met deze soort hybrides vormen.
Blauwe bosbes: Gebruik van de prehistorie tot nu
De blauwe bosbes is vanaf de steentijd in de natuur te verzamelen en dat zal dus ook gedaan zijn. De verse bessen zijn eetbaar (bitterzoet), maar worden ook verwerkt in gebak, ijs, wijn, saus, jam, en siroop. Ook kan er purperkleurige sap van gemaakt worden. De bessen zijn rijk aan vitamine A en C, samentrekkend, diuretisch, verlagen de bloedsuikerspiegel en hebben versterkend effect op het bloed.
De bessen worden voor commerciële doeleinden verzameld in de natuur, want bij de teelt loopt de boer aan tegen twee probleem: moeilijk te vermeerderen en lage opbrengst. Bij het telen van blauwe bessen gaat het om de Amerikaanse exoot blauwe bes (Vaccinium corymbosum).
Deze blauwe bes is inmiddels verwilderd in West-Drenthe en de Peel. Van deze lekkere bessen kan dus in inmiddels ook in Drenthe worden gesnoept.
Vossenbes of rode bosbes
De vossenbes of rode bosbes is zeldzamer dan de blauwe en minder bekend omdat deze bes zuur smaakt en ook moeilijker te vinden is. De groenblijvende struik wordt maximaal 40 cm hoog en is vorstbestendig. De plant groeit bij voorkeur op droge zonnige plekken op zure en voedselarme grond. De bloemen zijn wit tot rood. De bessen rijpen in zes weken van wit naar rood aan het einde van augustus of het begin van september. Waar blauwe bessen zijn, is de rode bosbes ook te vinden. Hij groeit op uitdrogende veentjes en bij jeneverbesstruwelen, en in het licht.
.jpg)
Vossenbes of rode bosbes: Gebruik van de prehistorie tot nu
Rode bosbes of vossenbes groeide ook in de prehistorie in Nederland en zal dus vanaf deze tijd door de mens zijn gegeten. De bes past goed bij wild. Zij worden door de zure wrange smaak niet vers gegeten, maar na koken verwerkt tot compote. De vruchten zijn rijk aan vitamines en mineralen. Aan de plant worden geneeskrachtige werkingen toegeschreven, namelijk het voorkomen van nier- en blaasinfecties door de stof anthocyaan, de bladeren zouden cholesterolverlagend werken en helpen bij behandeling reumatische ziektes. Dat zure bessen helpen bij een blaasontsteking is algemeen bekend. De verklaring is dat door aanzuren van urine milde blaasontsteking kan verdwijnen.
Rijsbes
Deze zeer zeldzame bosbes komt op dit moment alleen in Gelderland en op de waddeneilanden voor. Het is een kleine struik met witte tot roze bloemen. De plant bloeit in mei en juni en de flauwzoete bessen lijken op blauwe bosbessen. Echter het sap is kleurloos en het vruchtvlees is wit. Deze bosbes groeit in bosvennen met vochtige, turfhoudende aarde. De bes kan worden verwerkt tot sap, jam en gelei. De bessen zouden helpen bij diarree en blaasontstekeningen. In Rusland worden bessen gebruikt om sterke brandewijn te maken of leer te looien. Bij het consumeren van veel bessen kan een roes ontstaan, dus pas op.
Kleine veenbes
De veenbes is vrij zeldzaam in Drenthe en is een kruipende of overhangende plant die leeft in een koel klimaat. De plant wordt maximaal 50 cm hoog en bloeit in mei en juni. De eetbare bes proeft friszuur en is wit tot rood van kleur. Bij de indianen was de plant bekend als voedselbron, maar ook als medicijn. Inupiaq koken deze veenbessen met visseneieren en walvisspek.
Cranberry
De cranberry of lepeltjesheide (Vaccinium macrocarpon) is een overhangende of kruipende plant met dunne stengels. In Nederland is de plant algemeen op de Wadden-eilanden, vrij zeldzaam in Drenthe en zeer zeldzaam in de rest van Nederland. De cranberry komt oorspronkelijk uit Noord-Amerika en is in Nederland gekomen door menselijk handelen. In 1845 n.Chr. zou er een vat met cranberries op het eiland Terschelling zijn aangespoeld en heeft de plant zich hier kunnen vestigen. Al in 1868 groeiden de cranberries op Terschelling in de natuur. Bij indianen was de cranberry al bekend als medicinale plant. In de VS werd de cranberry gebruikt tegen scheurbuik (veel vitamine C) en zo werd ook Europa geïnteresseerd in de 19e eeuw. In Duitsland en Engeland werden de cranberries voor het eerst in Europa verbouwd.
Recept met blauwe bosbessen – brandewijn likeur
Benodigdheden
Fles brandewijn
1 kilo blauwe bosbessen (blauwe bessen kan ook)
400 gram kandijsuiker
2 stokjes kaneel
1. Maak de weckpot schoon;
2. Vul de pot met bessen in de verhouding – 250 gram bessen – 100 gram kandijsuiker;
3. Vul de potten aan met brandewijn en doe de kaneelstokjes erbij naar de verhouding;
4. Nu wachten – zeker twee maanden – en dan genieten!
Door Nadine Lemmers, Greetje Bijloo en Eric Duiverman
