Het kostte een dag stevig werken, maar het resultaat mag er zijn. Het bekende aardkundig monument op de zuides van Donderen is weer in volle glorie te bewonderen. Gerrie Koopman en Harm van Eldik tekenden voor het herstel.
Eerder dit jaar bleek dat het aardkundig monument bij Donderen, beter bekend als ‘De Steilrand van Donderen’ danig in het ongerede was geraakt. Delen van de wand waren ingestort en deels overstort, waardoor de bijzondere zandlagen niet langer zichtbaar waren. De eerste indruk was dat de schade het gevolg was van werkzaamheden met landbouwmachines, die op de aangrenzende akker blijkbaar te dicht langs de rand van het profiel hadden gereden en de bovenrand van het steile zandprofiel hadden verdrukt. Het akkerland opzij van de steilrand is al jarenlang intensief in gebruik bij een boerenmaatschap, voornamelijk voor de teelt van ruwvoer.
Het bijzondere van het aardkundig monument bij Donderen schuilt hem in de geologische opbouw van de bovenste paar meter van de ondergrond. In het profiel zijn de afzettingen te zien van drie opeenvolgende ijstijden en wel zo dat zand- en leemlagen zelfs voor leken aanschouwelijk en begrijpelijk zijn. Opzij van het monument is een fraaie vitrine geplaatst waarin op een overzichtelijke wijze met foto’s en teksten uitleg wordt gegeven over de betekenis van het zandprofiel. Achter glas is bovendien een lakprofiel van de zandwand met zijn zandlagen tentoongesteld.
Bij een bezoek aan de steilrand wordt het oog al van enige afstand getrokken door een stapel grote zwerfkeien. Enkele daarvan zijn zo groot dat ze de status van ‘hunebedkei’ verdienen. De keien houden geen direct verband met het aardkundig monument. Ze kwamen een aantal jaren geleden te voorschijn bij de aanleg van een gasleiding naar Langelo, pal langs het aardkundig monument. De grote zwerfstenen moeten we zien als geologisch erfgoed. Ze vormen de stille symbolen voor de aanwezigheid van een dik pakket landijs in dit gebied op het laatst van de Saale-ijstijd.
Overleg met vertegenwoordigers van de provincie en betrokkenen, waaronder Maatschap Hartlief-Lammers te Donderen, bracht licht in de zaak. Het instorten van de steilrand was slechts voor een deel aan landbouwmachines te wijten. Het verval van het profiel is vooral veroorzaakt door weersomstandigheden in de afgelopen herfst en winter. Deze hebben ervoor gezorgd dat de bovenzijde van het profiel dat uit betrekkelijk grof, leemarm zand bestaat, steeds meer afstortte, waardoor de belangrijkste wandgedeelten meer en meer aan het oog werden onttrokken. De toestand was op het laatst zo ernstig dat de het zandprofiel met zijn verschillende zandlagen niet langer voor het bezoekende publiek zichtbaar was. Ook werd geconcludeerd dat het oorspronkelijke profiel waarschijnlijk te steil was afgestoken. Het grenst namelijk over zijn volle breedte aan het akkerland, met daartussen slechts een heel smalle buffer. De mogelijkheid om het bestaande profiel een grotere schuining te geven was er eenvoudig niet. Tijdens het overleg werd door de maatschap de wens uitgesproken dat herstel van het aardkundig monument geen hinder mocht opleveren voor de landbouwwerkzaamheden van de Maatschap. Alleszins begrijpelijk.
Aangezien de geologische waarde van het aardkundig monument bijzonder groot is, werd besloten om het bestaande beschadigde profiel niet te herstellen, maar om een paar meter verderop, op een andere, minder kwetsbare plek een nieuw stuk zandwand af te steken. Dit is inmiddels gebeurd en wel zo dat het nieuwe profiel een bijzonder fraaie en instructieve inkijk biedt in de opeenvolgende afzettingen daar. Koopman en Eldik hebben twee haaks op elkaar aansluitende wandgedeelten vrijgestoken. Hierdoor wordt in zekere zin een 3-dimensionale inkijk in de boven elkaar gelegen zandafzettingen geboden. Ook zijn de wanden onder een schuinere hoek afgestoken.
De aangebrachte schuining zal hopelijk tot gevolg hebben dat de zandlagen minder snel door afstort en weersomstandigheden worden verstoord. Een blijvend probleem met dit type ontsluitingen is, dat ze uit los materiaal bestaan en daardoor erg kwetsbaar zijn. Regeninslag zal de fraaie details van de afzonderlijke zandlaagjes vrij snel verdoezelen. Dit is niet te vermijden. Ook zal algengroei op de meer leemhoudende zandlaagjes na verloop van tijd de kop opsteken. Er valt bij dit soort ontsluitingen dus niet aan te ontkomen om zo nu en dan een dun laagje van de profielwanden af te schrapen om zo de bijzondere details van het profiel zichtbaar te maken. Afzonderlijke bezoekers zullen dit waarschijnlijk niet doen, maar bij groepsbezoek zal de excursieleider er rekening mee moeten houden dat het profiel een dag te voren voorzichtig wordt opgeschoond. Het afgeschraapte zand dient vervolgens uit de kuil op de helling tegen het akkerland te worden gedeponeerd. Op deze manier blijft ook de onderaan gelegen laag met wit glimmerzand (‘poesjeszand’) uit de Elster-ijsijd zichtbaar.
Tenslotte, om langer plezier van de steilrand te hebben geldt het dringende advies om niet met spaden e.d. in de wand te steken om de verschillende zandsoorten aan het publiek te tonen. Met afgeschraapt zand lukt dit even goed.
Tekst en foto’s Harry Huisman
