Wilde gagel & hop, meer dan bier maken

Bij het brouwen van bier worden vaak, naast granen, twee planten genoemd: de struik wilde gagel en de plant hop. In dit artikel willen wij laten zien dat deze twee ook voor andere zaken gebruikt kunnen worden.

Wilde gagel

Wilde gagel is een kleine aromatisch geurende struik die van nature voorkomt in Nederland. Zij kwam voor het eerst in onze streken voor in de periode dat de hunebedden werden gebouwd: 3.000 v.Chr. Het voorkomen is vastgesteld aan de hand van gevonden stuifmeel. Er zijn ook zaden uit die tijd gevonden. Tegenwoordig staat de wilde gagel op de Nederlandse Rode lijst van zeldzame planten. Van de gagelfamilie is de wilde gagel de enige soort die van nature voorkomt in Nederland: in de duinen, in laagveenmoerassen, in moerasbossen en op de natte, zure veengrond van de heidevelden. De struik ruikt sterk aromatisch en wordt maximaal 1,5 meter hoog. Zij bloeit in april en mei en is dan een opvallende verschijning. Soms hebben struiken zowel mannelijke als vrouwelijke bloemen. Struiken kunnen zelfs van geslacht veranderen. De mannelijke bloemen bloeien als katjes met alleen vier meeldraden in een geelbruin schutblad, de donkerrode vrouwelijke katjes zijn kleiner en hebben lichtbruine schutbladen zonder kroon. Na de bloei komen de grijsgroene bladeren. In augustus lijkt de gagel geel te bloeien door de rijpe zaden. De harsachtige substantie die afgescheiden wordt door kliertjes op de twijgen en bladeren, zorgt voor de balsemachtige geur en voor de bittere smaak. Wilde gagel kan net zoals de zwarte els en duindoorn stikstof uit de lucht binden in de bodem.

Amerikaanse wasgagel (Myrica pensylvanica)

De Amerikaanse wasgagel wordt in onze streken sinds 1730 gekweekt. Soms verwildert deze. De wasgagel is groter dan de wilde gagel, zij kan wel tot tweeënhalve meter hoog worden. De ronde vruchten worden door een waslaagje bedekt. Als een winter niet te koud is, blijft de wasgagel groen.

Gebruik in de prehistorie tot nu

In de IJzertijd werden twijgen in de wintertijd gevoerd aan geiten en mogelijk schapen. Keutels van deze soorten kleinvee hebben stuifmeelresten van vrijwel uitsluitend wilde gagel opgeleverd. In de Middeleeuwen werd wilde gagel vanwege de bittere smaak veel gebruikt bij het bierbrouwen, maar in
In de Middeleeuwen tot aan de 16e eeuw werd gagel in het noordwesten van Europa gebruikt in het kruidenmengsel “gruut”. Gruut of gruit was een streekafhankelijk kruidenmengsel van eikenschors, eikenbladeren, bijvoet, slangenkruid, duizendblad, maagdenpalm, rozemarijn, salie, munt, melisse, sleepruimen, frambozen, jeneverbessen, laurierbessen en jonge scheuten van de grove den, maar ook vaak met gagel.
Gruut moest ervoor zorgen dat bier langer houdbaar bleef; het gaf ook een typische bittere smaak. In de 18e eeuw werd het gebruik van gagel in Nederland verboden in verband met de veronderstelde schadelijke bijwerkingen. Dit is overigens nooit wetenschappelijk bevestigd geworden. Recent chemisch onderzoek heeft geen schadelijke componenten aangetoond. Tegenwoordig wordt gagel nog altijd gebruikt in het biologisch bier Gageleer. In Denemarken en Zweden wordt wilde gagel gebruikt om gageljenever (porsesnaps) te bereiden.
Gagel wordt gebruikt als kruid, in zeep, toegevoegd aan parfums en vrouwelijke bloemknoppen kunnen worden gebruikt voor verfstof. Een takje zorgt voor een lekkere geur in de kledingkast en samen met marjolein en citroenmelisse vormt het een heerlijke potpourri. De vruchten kunnen worden gekookt waardoor de was vrijkomt waarvan geuren niet-rokende kaarsen kunnen worden gemaakt.
Ook kan gagel gebruikt bij leerlooien. In het verleden werd gagel gezien als een toverplant. De struik is insectenwerend, zij wordt ook gebruikt in zeep. Een bijnaam voor gagel is Vlooienkruud. Gagel wordt daarom ook gebruikt voor het vullen van een hondenkussen. In het verleden gebruikten onderwijzers weleens een takje gagel om zich tegen de luizen van zijn leerlingen te beschermen.

Geneeskrachtige werking?

Myrica gale is een bitter, samentrekkend anti-septisch kruid. In het oosten van Canada wordt de plant gebruikt als medicijn tegen buikpijn, koorts, luchtwegproblemen en leverproblemen, in Europa tegen kiespijn. Gagel is gevaarlijk voor zwangere vrouwen, omdat het abortus kan opwekken.

Hop

Hop (Humulus lupulus) is een plant uit de hennepfamilie (Cannabaceae) en komt tegenwoordig in het wild voor in Nederland, maar werd vroeger geteeld. Bewijs voor het kweken van hop is vanaf de achtste eeuw in Nederland aangetoond, eerst in kloostertuinen. Aan de rand van de essen rond dorpen was de ‘hoppekamp’, waar hop werd geteeld. In het gemeentelijk wapen van Peize is de hop afgebeeld en dit geeft aan dat deze regio de voornaamste leverancier was van hop voor de Groningse stadsbrouwerijen. Hop werd vroeger aan bier toegevoegd als conserveringsmiddel, maar tegenwoordig alleen nog om de bittere smaak en het aroma.
Hop is een slingerplant die wel een lengte kan hebben van vier tot vijf meter. De eivormige vruchtkegels lijken op bijenkorfjes. Hop is lid van de hennepfamilie, het is een vaste plant. De mannelijke bloemen zitten in vertakte trossen, de grotere vrouwelijke bloemen zijn de beroemde bellen (hopbellen) die worden gebruikt bij de bereiding van bier. De bloeitijd is tussen juli en september.

Gebruik in de prehistorie tot nu

De Oude Grieken gebruikten hop als bedwelmingsmiddel. De Romeinen rookten hop om in een roes te raken. Oude Germaanse volkeren gebruikten het als slaapmiddel en maakten er drukke kinderen rustig mee. De oude Finnen gebruikten als eerste hop bij het brouwen van bier.
In het artikel van Harrie Wolters in Het Hunebed Nieuwscafe wordt de vraag gesteld of Hunebedbouwers bier dronken. Het is leuk om ook dit artikel in het Hunebed Nieuwscafe bij dit stukje te lezen.

Geneeskrachtige werking?

Hop wordt nog altijd gebruikt als conserveer- en smaakmiddel bij het bereiden van bier, maar hop heeft ook medicinale toeppassingen. De bellen van de hopplant leveren een goudgeel poeder (lupuline), het onmisbare ingrediënt voor het brouwen van bier. Het heeft echter ook een rustgevende en slaapverwekkende werking, iets wat de Oude Grieken en de Romeinen ook al wisten. Het is deze werking die maakt dat hop ook wel verwerkt wordt in thee.
In hop komt hopeïne voor, het sterkste fyto-oestrogeen die in planten gevonden kan worden. Het zou 10 tot 50 keer sterker werken dan het oestrogeen (“vrouwelijk geslachtshormoon”) dat in ons lichaam zelf gemaakt wordt. Oestrogenen stimuleren o.a. de geslachtsdrift bij vrouwen. Het is werkzaam bij de menstruele cyclus en heeft een positief effect op de botopbouw. Terwijl hop de geslachtsdrift bij vrouwen opwekt, heeft het op de man een geslachtsdrift temperende werking. Dat komt door dezelfde fyto-oestrogene stoffen. Hop vermindert de seksuele prestaties van de man in het algemeen.
Kruidengeneeskundigen schrijven hop wel voor bij allerlei “vrouwenkwalen” zoals opvliegers, nachtzweten, stemmingswisselingen tijdens de overgang, bij botontkalking menstruatieklachten, maar ook bij stress, spanning, angst, overdreven emotionaliteit, slapeloosheid en inslaapproblemen zonder onderliggende oorzaak, buikklachten tgv spanning en stress, hartkloppingen en spanningshoofdpijn, etc.
Bitterstoffen in hop bevorderen de spijsvertering en stimuleren de eetlust. Flavonoïden in hop vangen vrije radicalen in het lichaam. Hierdoor wordt de groei van kankercellen geremd. Kruidengeneeskundigen schrijven hop voor ter voorkoming en genezing van borst-, baarmoederhals- en prostaatkanker.
Hop wordt vaker inwendig dan uitwendig gebruikt. Een vaak gehoorde smoes om bier te drinken is dat bier goed is voor je haar. Dan moet je bier wel insmeren i.p.v. opdrinken. Hop heeft inderdaad wat haarverzorgende kwaliteiten; het helpt tegen roos en geeft het haar meer volume. Daarom zit hop in sommige shampoos en haarverzorgingsproducten. Hop is ook goed voor de huid, het zit regelmatig in huid crèmes. Om deze redenen wordt hop op de volgende manieren uitwendig gebruikt in de fytotherapie: bij beenzweren, abcessen, eczeem en jeuk, zenuwpijnen in het gelaat en armen, bij kneuzingen en bij gewrichtsklachten.
De geneeskrachtige werkingen van hop zijn er “bijna te veel om op te noemen”.

Bronnen

Maes, B. Inheemse bomen en struiken in Nederland en Vlaanderen. Boom, Amsterdam 2006:36,181-183
https://nl.wikipedia.org/wiki/Wilde_gagel
http://mens-en-gezondheid.infonu.nl/natuurgeneeswijze/109180-de-geneeskracht-van-hop.html
Wolters Harrie; Hunebed Nieuwscafe februari 2017: Dronken Hunebedbouwers bier?, https://www.hunebednieuwscafe.nl/2017/02/dronken-de-hunebedbouwers-bier/.
VAN GINKEL, J., 2016. Blij met bomen. Het Drentse Boek, Beilen.

Nadine Lemmers, Greetje Bijloo en Eric Duiverman