In de “Hollandse keuken” gebruiken we de worteltjes van oranje graag, denk aan bijvoorbeeld hutspot. Als dochter van een Leidse weet ik dat het gerecht elk jaar werd gegeten bij het Leids Ontzet naast haring en wittebrood. Een kanttekening is op zijn plaats, want het oorspronkelijke recept uit 1574 bevatte pastinaak. In dit artikel kijken we kritisch hoe Hollands deze wortel is.
Oorsprong: wilde peen
De ons bekende oranje wortels komen oorspronkelijk van de Wilde peen (Daucus carota) en zijn ontstaan door kruisingen van de varieteiten. Alle wortels behoren tot dezelfde soort Daucus carota. De soort kruist zeer gemakkelijk met elkaar hierdoor. De wortel en dus ook de wilde peen maakt deel uit van de schermbloemenfamile. De wilde peen komt algemeen voor in Drenthe. De plant lijkt sterk op andere schermbloemigen die giftig zijn. We waarschuwen dan ook voor het plukken en vervolgens consumeren van de plant. In onze Idylle is de wilde peen te vinden.
Hoe herken je de wilde peen?
De wilde peen onderscheidt zich van de oranje wortel door de witte kleur van de penwortel. De witte penwortel van de wilde peen is meer vertakt en minder vlezig dan die van de oranje wortel. Grappig is dat de geur duidelijk wortel is en ook als je de zaadjes proeft, herken je de wortel meteen! Doe dit met een goede expert.
Op droge graslanden, duinen, dijken en bermen is de wilde peen te vinden. De peen kan wel 90 cm hoog worden. De plant is tweejarig, waarbij de bloei in het tweede jaar is. De peen bloeit van juni tot september met schermen met witte bloemen. Opvallend is dat de bloemen zwarte puntjes in het midden van het scherm krijgen en dat het scherm met uiteindelijk zaadjes een soort vogelnestje wordt. De plant is behaard en de bladeren geveerd. De peen bevat caroteen en vitamine B.
Wilde peen – Eetbaar?
De wilde peen is vanaf september tot maart te oogsten (FLEISCHHAUER, ET.AL., 2017, pp. 14-15). De wortels zijn rauw te eten, maar ook te koken, bakken of roerbakken. De wortels zijn dan zacht en zoet. Van april tot juni kunnen de bladeren en stengels worden geplukt en gegeten in de salade, groentegerechten en als smaakmaker in soepen en in te maken voedsel. De bloemen zijn een heerlijke decoratie op salades of andere gerechten, maar ook in deeg te verpakken en te frituren. Als kruid zijn de zaden te verwerken in desserts en gerechten en deze zijn rijp in september en oktober. De smaak van de wilde peen is minder waterig en zoeter dan de wortel. De bladeren en zaden smaken naar anijs of peterselie.
In de wilde peen zitten de volgende inhoudsstoffen: etherische olie, flavonoiden, lycopine, pectine, carotenoiden, vitamines B1, B2 en C en veel minerlen, waaronder kalium (FLEISCHHAUER, ET.AL., 2017, pp. 187-188).
Wilde peen en wortel wordt gebruikt als wormafdrijvend middel en middel tegen diarree. Carotine kan worden omgezet in vitamine A en helpt bij radikalen. Kalium bevordert urineproductie. Zaden kunnen urineafdrijvend werken en helpen bij klachten van blaas en nieren (FLEISCHHAUER, ET.AL., 2017, pp. 187-188).
De wortel – het verhaal
De wortel komt van de wilde peen en kan nog steeds gekruist worden met de wilde peen. Ook deze wortel is rijk aan caroteen en vitamine B. De eerste wortels kwamen via de VOC uit Iran naar Nederland in de 16e eeuw. De wortel is gekruist tot deze de kenmerkende oranjekleur had. Over de kleur zijn meerdere hypotheses, mogelijk zou de kleur oranje gelinkt zijn aan het Huis van Oranje. Nieuw onderzoek maakt duidelijk dat Nederland eerst een oranje wortel had en later pas werd de kleur oranje gezien als de kleur van de Koninklijke familie.
Wortels kunnen vanaf januari worden gezaaid. De wilde peen plant zich voort doordat de zaden met haakjes in de huid van dieren blijven zitten en zo vervoerd worden over een grote afstand. Zaden moeten gewreven worden voordat ze gezaaid worden om de haakjes af te breken.
Wortel – Gebruik
Wortels worden rauw gegeten, maar ook gekookt of geroosterd. Wortels worden als groente gegeten, maar ook als ingrediënt in salades of verwerkt in een stamppot. Wortel wordt ook verwerkt in taarten en cakes, denk maar aan de heerlijke carrot cake of worteltaart.
Nadine Lemmers & Marlous Coers
De oranje wortel (peen) is vanuit de gele wortel ontwikkeld, die nog wel veel in onder andere België geteeld wordt. Er zijn ca. eerste kwart 17e eeuw drie fijne oranje ras vormen vanuit de gele ontwikkeld die Hoornse wortels genoemd werden (VOC stad), maar buiten de stad Hoorn in wellicht Zwaagdijk ontstaan zijn. Daar is ook de gemeente Wervershoof die 3 oranje rode wortels in haar gemeente wapen heeft. In Zuid Nederland is parallel een wat grovere oranje wortel ontwikkeld. Vanuit kruisingen daartussen zijn alle oranje ras vormen ontstaan, wat in de eerste helft 19 eeuw gereed was. Dat vond nog voornamelijk plaats zonder dat men met de genetische wetten van Mendel bekend was.