Muziek en Muziekinstrumenten

Waar ligt de oorsprong van muziek?
Waarom maken mensen muziek?
Hoe hebben mensen ontdekt dat ze muziek konden maken?
Hoe ontdekten ze muziek?
Wat is het oudste muziekinstrument?

De oorsprong van muziek

Er is door archeologen veel onderzoek gedaan, maar over de oorsprong van muziek maken is weinig met zekerheid te zeggen. Er zijn grottekeningen gevonden waar mensen met muziekinstrumenten op staan. Het oudste bekende gevonden fluitje is een benen fluitje met een ouderdom van ruim 60.000 jaar. Deze fluit is gevonden in de grot Divje Baba in Slovenië. Hoewel wetenschappers er nu aan twijfelen of het wel een fluit was. “De gaten kunnen er ook in gemaakt zijn door hyena’s die op het bot hebben gekauwd”, zegt archeoloog April Novell (MARTINS, 2015).

Het meest waarschijnlijk is dat de menselijke stem het allereerste muziekinstrument is geweest. In de oertijd communiceerden mensen met elkaar door middel van keelklanken, waar vanuit het spreken is ontstaan. Klanken werden gebruikt om elkaar te roepen, om boodschappen door te geven en elkaar te waarschuwen voor gevaren, waarbij aannemelijk is, dat er een soort jodeltechniek werd toegepast. Bij de jacht werden met die technieken dieren gelokt en later het vee geroepen (denk maar aan het roepen van je kat: pspspsps). Vandaar uit begon de mens ook dieren na te bootsen en langzamerhand ontstonden er klanken wat werd ontwikkeld tot zingen. Ook leeft de veronderstelling dat de sociale banden werden versterkt door samen muziek te maken. Tevens ligt emotie hieraan ten grondslag, je kunt immers met de stem al zingend emotionele gevoelens uiten, denk maar aan blijheid, verdriet of religie. Als vanzelf is daar ritmische begeleiding ter ondersteuning bijgekomen.

In bijna alles zit ritme: onze hartslag, lopen, rennen en ook in allerlei werkzaamheden zit ritme. Men begon boomtakjes te gebruiken en steentjes tegen elkaar te slaan om zichzelf ritmisch te begeleiden bij het zingen. In de loop der tijden zijn de ontwikkelingen van stemgebruik en muziekinstrumenten wereldwijd enorm geweest. Instrumenten werden gemaakt wat men in de natuur vond. Hoe principes van instrumenten werden ontdekt en het gebruik van materialen is te herleiden tot de gebieden waar bepaalde materialen zich voordeden.

Van bomen tot bamboe, van klei tot steen, van riet tot ijzer: alles was bruikbaar. Ook werd er veel dierlijk materiaal gebruikt, zoals vogelveren, botten, pezen, huiden, varkensblazen. Daarnaast gebruikten Natuurvolkeren ook het eigen lichaam om ritme te maken: in de handen klappen, op de borst kloppen, stampen met de voeten, met als resultaat: DANS.

Bij het uitvoeren van dagelijkse werkzaamheden als het omhakken van een boom, het uithakken van een boomstamkano, het dorsen van het graan, het inhalen van visnetten werd ritmisch gezongen als ondersteuning van de beweging.

En dat alles had te maken met emoties uiten, klanken maken, ritmische ondersteuning bij dans, feest, werk of religie.

Het probleem om vast te stellen hoe mensen muziek maakten in de oudheid is natuurlijk dat er geen opnamen van zijn. Via de gevonden rotstekeningen kunnen archeologen vaststellen dat mensen al heel lang muziek maken. Maar wat het eerste muziekinstrument was is moeilijk vast te stellen. Immers, instrumenten van hout, klei, dierenhuiden, pezen, zijn allang vergaan. De conclusie dat een benen fluitje het eerste muziekinstrument was kan daarom niet echt bewezen worden.

Stenen kunnen ook klinken

Men veronderstelt dat in de oudheid ook muziek gemaakt werd met stenen. De steensoort fonoliet komt voor in vulkanische gebieden. Het is zo genoemd naar de Griekse woorden fonos = klank en lithos = steen. In veel van die gebieden (o.a. in Frankrijk – Bretagne, Auvergne, Duitsland – Eifel, Noorwegen, Vietnam) werd gespeeld op de lithofoon en/of xylofoon.

Onderzoekers van het Royal College of Art (RCA) in Londen ontdekten dat de stenen van het uit de jonge steentijd stammende grafmonument Stonehenge in Wales (ongeveer 4000 jaar oud), ook klank kunnen maken. Ze veronderstellen nu dat het niet alleen een grafmonument is geweest. Ze ontdekten dat de stenen/monolieten bijzondere muzikale eigenschappen hebben. Ze klinken als een bel, trom en gong en ze produceren verschillende toonhoogten. Ze vonden ook bewijs dat er op de stenen is geslagen. Volgens de onderzoeker van het RCA, John Wozencroft, is het goed mogelijk dat de bouwers van Stonehenge op de hoogte zijn geweest van de bijzonder klankeigenschappen van de stenen. Men heeft waarschijnlijk het grafmonument ook gebruikt als communicatiemiddel omdat het geluid tot ver in de omtrek te horen is (RCA, 2013).

Waarschijnlijk hebben mensen uit de prehistorie bij toeval ontdekt dat materialen uit de natuur klanken produceren. Er was een groeiende behoefte van mensen om muziek te maken en langzamerhand ontstonden er nieuwe ideeën.

Van pijl-en-boog naar harp

Als de jager de pijl van de boog afschiet, gaat de pees van de boog snorren. Een grote boog snort met een lage klank, een kleine boog snort hoog. Men ontdekte dat wanneer de pees (snaar) korter of langer wordt gemaakt, de toonhoogte verandert. Zo werd de boog de eerste, 1-snarige gitaar! Dit principe wordt gebruikt bij alle snaarinstrumenten.

(volgende keer meer over pijl en boog)

Conny Timmermans 6 juni 2017

Bronnen

RCA, 2013. RCA Research Team Uncovers Stonehenge’s Sonic Secrets, https://www.rca.ac.uk/news-and-events/news/sonic-stones/.

MARTINS, R., 2015. Was “Earliest Musical Instrument” Just a Chewed-Up Bone?: “Neanderthal bone flutes” were the work of scavenging hyenas, a new study says. National Geographic, 31 maart 2015