Struiken met doorns: de duindoorn en sleedoorn

De duindoornstruik (Hippophae rhamnoides) is te vinden in het duingebied en komt van nature voor in Nederland. De struik is goed bestand tegen het stuiven van zand en zout. De struik houdt van kalkrijke en open gebieden en kent zowel mannelijke als vrouwelijke planten. Net als de els bindt de duindoorn stikstof in de grond.

Gebruik van prehistorie tot nu

De struik heeft kenmerkende oranje bessen. Deze bessen zijn rijk aan vitaminen en olie, maar zuur van smaak. Uit de zaden, maar ook uit het vruchtvlees is olie te verkrijgen. Grappig is dat in de winter de bessen gaan gisten waardoor vogels dronken worden als ze de bessen eten.
De vruchten worden verwerkt tot olie, natuurlijke kleurstof van geel tot oranje, jam, vruchtendrank en diverse alcoholische dranken, denk aan duindoornlikeur en het Toscaanse Spinello. De bladeren kunnen worden gedroogd en hiervan kan thee worden gezet. De duindoorn is ook geschikt als diervoeder.
De olie wordt gebruikt om klachten te verlichten bij mensen met droge slijmvliezen en bevordert wondgenezing. Ook wordt de olie gebruikt in cosmetica en het behandelen van brandwonden. Als traditioneel geneesmiddel wordt het gebruikt in Oostenrijk, Rusland en Azië.

Sleedoorn

De sleedoorn is de wilde voorouder van de pruim. De Latijnse naam Prunus spinoza betekent ook wel pruim met doorns. Sommige soorten pruimen lijken nog erg op deze sleedoorn, denk aan kerspruim, kroosjespruim en heesterpruim. Op oude erven zijn de kerspruim en kroosjespruim te vinden. Vanaf de Romeinse tijd is de pruim te vinden in Nederland. De rassen zijn ontstaan door de sleedoorn te selecteren en te kruisen op grote vruchten. De naam sleedoorn komt van het oude woord voor pruim: slee.

De sleedoorn groeit in houtwallen en bosranden en is te vinden op de drogere delen van de beekdalen. De afmetingen verschillen per struik van 2 tot 6 meter hoog. Het hout is zeer hard. De sleedoorn bloeit kort met duizenden bloemen van maart tot april. De vruchten zijn prachtig klein en blauwzwart met een wasachtige laag en een dikke ruwe pit en ontstaan vanaf de maand augustus.

Gebruik van prehistorie tot nu

Vanaf de steentijd zijn de vruchten gegeten. De sleepruimen zijn wrang van smaak en worden pas lekker na vorst. Van de vruchten worden jam, vruchtenmoes, vruchtensap, likeur (bijvoorbeeld Sloe-gin), vruchtenwijn en brandewijn (bijvoorbeeld Slivovitsj) van gemaakt. Rauw kunnen de vruchten niet worden gegeten. De moes wordt wel gebruikt als geneesmiddel tegen verkoudheid. Van de bloesem kan thee worden gezet. In de zeventiende eeuw werd een extract van bladeren of pruimen gebruikt tegen branderige blaasjes.

De stekels werden gebruikt bij het maken van worstjes en het hout kan worden gebruikt als wandelstok of knuppel. Het hout is niet geschikt als timmerhout. Bijzonder is dat een sleedoorn een aanwijzing kan zijn voor een schapendrift of karrenspoor, want in het verleden werden deze bomen naast bramen en meidoorn gebruikt als natuurlijk prikkeldraad. Bij ziektes verbrande men dit hout om de lucht door de rook te zuiveren net als de jeneverbes. De zwarte schors leverde stoffen op voor het maken van inkt.

Kroosjespruim of mirabel

Oorspronkelijk lijkt de soort te komen vanuit West-Azië. Het lijkt een apart soort of een ondersoort van de gecultiveerde pruim te zijn. De boom wordt maximaal 6 meter hoog. De ronde vruchten zijn klein en meestal geel, soms rood of blauw. Het vruchtvlees is stevig en zoet, de vruchten worden veel verwerkt. De heesterpruim is een hybride tussen de kroosjespruim en de sleedoorn en de naam is Prunus x fruticans. Deze hybride was er al zo’n 500 jaar geleden. De vruchten zijn iets groter dan de sleedoorn.

Kerspruim

De kerspruim wordt ook wel myrobalaan of kroos genoemd en komt van nature voor van de Balkan tot het midden van Azië. De pruim komt zeldzaam voor, maar is wel in tuinen te vinden, ook wel als onderstam van een fruitboom. Waarschijnlijk is onze pruim een hybride van de sleedoorn en de kerspruim. De hoogte van de boom kan wel 8 meter zijn en de bloemen zijn witrozig. De ronde vruchten veranderen van groen tot geel of rood.

Pruim

Bij pruim denken we aan de vrucht van de Europese cultuurpruim (Prunus domestica), maar er is ook een Japanse pruim (Prunus salicina). De cultuurpruim zou een kruising zijn van de sleedoorn en kerspruim, maar recente onderzoeken trekken dit in twijfel. De pruim zou afstammen van de kerspruim.

Er bestaan vele rassen van deze pruim: de tafelpruimen (groot en sappig) en de kwetsen (klein en droger). Van de kwets wordt sterke drank gedestilleerd, denk aan slivovitsj of Zwetschenwasser, maar ook wordt er jam of moes van gemaakt.

Door Jacqueline Speelman en Nadine Lemmers