Het natuurgebied De Kleibosch vormt een van de aardkundige monumenten van de provincie Drenthe en ligt in de gemeente Noordenveld. Het gebied vertegenwoordigt het voorkomen van potklei aan het maaiveld. In Drenthe komt potklei op meer plaatsen voor, maar in het gebied rondom Roden reikt het tot aan of vlak onder het maaiveld.
Vanaf de Middeleeuwen werd de klei gebruikt om aardewerk van te maken, vandaar de naam ‘potklei’.
Het gebied is in beheer van het Drentse Landschap. Zij hebben er een wandelroute uitgezet. Voor meer informatie klik hier.
Potklei
Waar potklei aan de oppervlakte ligt valt de grond moeilijk te bewerken. Potklei is een zeer zware, compacte kleisoort. Een kluit aan de schep moet je er met de voet afschuiven en eenmaal onder de schoenen laat het zich maar met moeite verwijderen. Potklei is net een kleverige, kauwgum-achtige polijstpasta, zo fijn smeerbaar is het. Echter, eenmaal droog is het steenhard, harder nog dan de zware Groninger knikklei. Vandaar ook dat de potkleigebieden in de Middeleeuwen weinig of niet werd bewoond.
Behalve een paar kleine voorkomens in Noordoost-Drenthe liggen de belangrijkste potkleigebieden rond Roden, Foxwolde, Roderwolde en Nietap/Leek. Het gebied daar ligt vrijwel geheel in gras. Bij Foxwolde en Roderwolde is maar op een paar plekken is een dunne laag (dek)zand boven de klei aanwezig waarop men vroeger gewassen op kon telen, de rest van het gebied was te nat en eigenlijk alleen maar geschikt voor veeteelt.
Verweerd is potklei grijs, geelbruin of grijsgroen met gele en bruine roestvlekken. Dieper in de grond verandert de kleur al snel in donkergrijszwart en dat blijft het tot de klei naar onderen toe ‘op’ is. En dat is op veel plaatsen pas op tientallen meters diepte het geval. Toch is niet alles kommer en kwel, potklei had en heeft ook zijn positieve kanten. Ten eerste bepaalt deze grondsoort het aanzien van een aantal bijzondere landschappen in Noord-Drenthe. Vooral de oversteek van het Lieversche Diep bij Lieveren is illustratief. Het beekdal is daar door de aanwezigheid van de potklei zeer smal, niet meer dan zo’n 100m. Opvallend zijn de tamelijk steil oplopende dalflanken.
De potkleiafzetting is hier aan de bovenzijde afgedekt door een zeer dunne keizandlaag met zwerfstenen uit het Saalien met daar bovenop een dunne laag dekzand uit het Weichselien. De zwartbruine toplaag is een esdek. De potklei is door ijstektonische oorzaken zeer sterk verbrokkeld. Foto Harry Huisman
De oversteek van het Taarlosediepje – een zijtak van de Drentsche Aa – tussen Balloo en Loon is landschappelijk al even opmerkelijk. De es van Balloo loopt vrij steil af naar de beek en loopt aan de overzijde richting Loon weer steil op. In beide situaties is potklei de oorzaak van de smalle doorgang. De klei biedt bijzonder veel weerstand aan de eroderende werking van het beekwater. Waar de kleisoort dieper ligt of zelfs afwezig is verbreedt het beekdal zich sterk.
In de slootwand is zware, donkere potklei ontsloten (grijze laag). De klei reikt tot aan het oppervlak, maar is door verploegen/ vergraven en aanvulling met stortgrond vergaand verstoord. De potklei is gestuwd. In de klei komen hier en daar lenzen fijn glimmerzand voor. Het gebied in West-Roden is door de aanwezigheid van potklei van nature erg nat. Foto Harry Huisman
Ook opzij van de zuides van Gasteren, naar het dal van het Gastersediep, ligt een gebied in potklei. Goed te zien is dat regenwater slecht naar de ondergrond weg zijgt. De begreppeling van een paar graslandpercelen daar is nauw om het regenwater beter af te voeren.
Een andere – zeg maar economisch – positieve kant van de potklei is zijn geschiktheid om er potten en belangrijker nog, stenen van te bakken. Bij Nietap en Winschoten is deze kleisoort nog tot in de vorige eeuw in een paar groeven gedolven. Potklei werd ook gegraven door lekebroeders en monniken van het voormalige St.Bernhardklooster van Aduard. Dat is weliswaar al heel wat jaren geleden, maar het blijft bijzonder omdat men bij wijze van spreken aan de achterdeur van het klooster in Aduard geschikte klei voor het opscheppen had. Waarom dan toch in de Middeleeuwen klei graven in een in die tijd zo’n afgelegen en verlaten gebied als Foxwolde? Het antwoord is eenvoudig: Bij Nietap was voor het bakken van stenen brandstof voorhanden in de vorm van veen. Het klooster had grote bezittingen in deze streken, waaronder ook uitgestrekte stukken veenland. Met de turf werden de veldovens gestookt, waarmee men de potkleistenen kon bakken. De nabijheid van het Peizerdiep, dat overigens verbonden was met het gegraven Aduarderdiep, bracht de stenen bij het klooster aan de voordeur.
Maar er was nog een andere reden waarom het klooster in het Noordenveld actief was. Veldnamen bij Nietap als ‘Ter Helle’ (=Terheyl) en het ‘Vagevuur ‘ duiden op minder aantrekkelijke zaken. Het klooster in Aduard behoorde tot de orde van de Cisterziensers, een religieuze gemeenschap waar orde en regels zeer streng waren. Monniken brachten de dag door met bidden en mediteren. Lekenbroeders waren hier voor een deel van vrijgesteld. Maar voor je het wist had je wel op een of andere manier tegen de regels gezondigd. Het verhaal wil dat men daarvoor boete moest doen.
In ernstige gevallen bestond dit uit een verbanning naar het gebied rond Nietap en Foxwolde. Eén middagje potklei graven met een slechte schep en je weet voorgoed wat deze monniken weken en misschien maandenlang hebben moeten ondergaan. Nee, het was geen pretje daar in het Nietapse Natuurschoon, waar het natuurgebiedje van het Vagevuur zich bevindt. Het veen daar is allang verdwenen, maar de oude kleiputten bij Foxwolde, waar de potklei is gegraven, zijn hier en daar in het Kleibosch bij Foxwolde nog goed zichtbaar.
