Hoe is kunst ontstaan? Hoe zijn de eerste tekeningen tot stand gekomen; hoe kwam men op het idee om een tweedimensionale weergave van de driedimensionale wereld te maken? Zijn neolithische monumenten ’s werelds oudste camera? Een fascinerende nieuwe tak van de experimentele archeologie biedt mogelijke antwoorden: de archeo-optiek.
Toen ik nog op de Fotoacademie zat, heb ik wel eens een heel klein gaatje in een stukje aluminiumfolie geprikt en dit gebruikt in plaats van een lens. Een klein gaatje is al voldoende om een beeld op een achterwand te projecteren. Dit noemt men een pinhole camera, ook wel camera obscura. Dit werkt in een klein doosje, maar dit fenomeen werkt (onder de juiste omstandigheden) ook in het groot. Dit gebeurt wel eens per ongeluk. De oudste beschrijving hiervan is uit de 4e eeuw v. Chr. in de Chinese Mozi geschriften, waar de schrijver een ondersteboven geprojecteerd beeld waarneemt in een huisje, door een klein gaatje in een scherm. De Griekse filosofen Aristoteles en Euclides beschreven in de 4e eeuw v. Chr. een soortgelijke waarneming, al begrepen zij niet echt waar ze naar keken. Er zijn theorieën dat het camera obscura effect zich ook heeft voorgedaan in grotten in de ijstijd. Wanneer deze door een lap leer bijvoorbeeld zijn afgedicht en wanneer dit leer een klein gaatje heeft, dan kan een beeld van buiten op de rotswand binnen worden geprojecteerd. Dit zou een manier geweest kunnen zijn waardoor ijstijd mensen op het idee zijn gekomen om deze beelden vast te leggen in oker en roet. Sommige vervormingen in grotschilderingen zouden verklaard kunnen worden door scheve projecties die zouden zijn overgetekend.
Archeologen Ronnie Scott en Tim Phillips gingen in de jaren ’90 met hun veldwerk een stapje verder en stelt dat neolithische bouwwerken wel eens doelbewust zo ontworpen kunnen zijn om dit fenomeen te faciliteren. Zij onderzochten graftombes in Schotland. De ingang is veelal gebouwd in de richting van de zonsopkomst tijdens de winterzonnewende of zomerzonnewende. Echter is het waarnemen van de zon vanuit een tombe niet alleen verblindend, maar ook slechts door één persoon te bekijken. Men kan echter door middel van een simpel gaatje in de afgedichte opening het camera obscura effect toepassen. Een projectie van de zon op de achterwand is niet alleen veel beter te bekijken, maar ook voor een veel grotere groep mensen zichtbaar. Sinds 2011 zijn dr. Aaron Watson en Matt Gatton samen met Ronny Scott deze effecten systematisch gaan bestuderen en documenteren in Denemarken, Schotland en Wales. Zij beschrijven een verscheidenheid aan waargenomen effecten, van lichtstralen en ronddansende vlekken, tot figuren en projecties van landschap en mensen. Zij onderscheiden drie types projectie: een directe projectie van de zon, een projectie van andere megalithische structuren in het landschap en een projectie van mensen. In een tombe in Loughcrew in Ierland laat de zon zich op een grote steen op de achterwand projecteren tijdens de zonnewende. Exact op de plek waar de zon op de steen geprojecteerd wordt zijn cirkelvormige graveringen aangebracht. Deze graveringen volgen ook de baan die de projectie van de zon aflegt. Dit suggereert dat men toentertijd niet alleen een baan licht waarnam, maar daadwerkelijk een projectie van de zon. Megalithische monumenten staan vaak in lijn met elkaar, wat het heel goed mogelijk maakt een projectie hiervan op de binnenkant van de tombes te krijgen. Wanneer men buiten de tombe rondloopt of danst, wordt dit als figuren op de wanden of vloeren van de tombe zichtbaar. We kunnen alleen maar speculeren wat voor impact dit gehad heeft op de mensen die dit waarnamen, wanneer men schimmen van dansende figuren oproept in de plek waar de voorouders begraven liggen.
Nu stellen we ons natuurlijk onherroepelijk de vraag of onze hunebedden hier ook voor zijn ontworpen. Het zijn immers neolithische grafmonumenten die oorspronkelijk door een heuvel werden bedekt, met een enkele opening; de ideale omstandigheid voor een camera obscura. Over de grafrituelen van de Hunebedbouwers is maar weinig bekend. Het idee spreekt erg tot de verbeelding, dat het bij hun rituelen zou hebben gehoord om ondersteboven geprojecteerde schimmen in de grafkamers te laten ronddansen. Wie in de voetsporen van Watson en Gatton wil treden en de eerste wil zijn om de archeo-optiek experimenten naar Nederland te halen, zou alleen even moeten zorgen dat de binnenkant van het Hunebed lichtdicht is afgesloten. Het enige wat we dan nog hoeven doen, is een lap met een gaatje voor de opening hangen, en we kunnen een prachtig schimmenspel oproepen binnenin het hunebed. Om dit uit te proberen, zijn zelfs kant en klare handleidingen te vinden op de website van Matt Gatton. Een prachtige collectie foto’s van beelden die geprojecteerd zijn binnenin grafmonumenten, kun je vinden op de website van dr. Aaron Watson.
http://paleo-camera.com
http://www.aaronwatson.co.uk/
Tekst Frank Wiersema
