Vanaf 9 september 2019 vond het 6-daagse congres ‘Rencontre Internationale: Les Mégalithes dans le Monde’ (RIMM) plaats in Frankrijk in het Musée Historial de la Vendée te Les-Lucs-sur-Boulogne.
Zes dagen vullen met megalieten? Jazeker, en een overvol programma! Met 51 (!) lezingen en 21 posterpresentaties. Daarnaast een dag ‘in het veld ‘ met een bezoek aan de dolmens en het museum van Bougon, een opgraving van een necropool bij Prissé-la-Charrière, twee reusachtige menhirs van 7 en 8m. hoog (waaronder ‘Le Roi des Menhirs’) en de Angevin-dolmen van La Frébouchère.
Zo’n 100 liefhebbers uit de hele wereld hadden daar een week voor over. Natuurlijk zakte er wel eens een deelnemer in een onrustige slaap weg, soms zelfs snurkend, de van schoenen en sokken ontblote voeten op een stoel van de rij ervoor. Maar dat kan natuurlijk door een jetlag zijn gekomen, of door het feit dat er geen koffie- en theepauzes ingepland waren. (Die organisatorische fout werd gelukkig op de tweede dag ingezien.)
Megalieten in de wereld, zijn er dan zo veel? Dat hangt er natuurlijk wel vanaf wat je als megaliet beschouwt. Megaliet is letterlijk ‘grote steen’, maar dat is relatief. Ook grote steenhopen (cairns) worden megalietconstructies genoemd, en steencirkels van -vergeleken met onze hunebeden- relatief kleine stenen (hoogte tot minder dan 1m.) in de Sahara, waar soms weinig stenen zijn, worden er ook toe gerekend. Maar obelisken en piramides zijn weer een andere categorie, te veel bewerkt om nog megaliet genoemd te worden. Terwijl de beelden van Paaseiland, beelden uit Indonesië en uit rotsblokken gehouwen vaten in India (als graf gebruikt) -alle uitgebreid bewerkt- weer wèl tot de megalieten gerekend worden. Daar botsen de opvattingen wel eens.
Maar veel megalieten zijn er: dichtbij huis zeker 4.000 dolmens in Denemarken, ver weg 30.000 dolmens in Korea!
Het congres was in onderdelen opgesplitst, na wat algemene lezingen over megalitisme en megalithische kunst kwamen de verschillende landen of werelddelen aan de orde. Amerikaanse megalieten, Indonesische megalieten (Indonesië alleen al 7 lezingen), Oceanië, Zuid- en Oost en Centraal-Aziatische megalieten (van India, Japan, Korea tot Mongolië, China, Altaï gebergte), Kaukasus, Midden -Oosten en Arabisch schiereiland, Afrikaanse megalieten (Noord-Afrika, Sahara en Sub-Sahara (Nigeria, Senegal, Gambia, Kenia, Madagascar) om via Europa te eindigen bij de alleroudste megalieten van Göbekli Tepe in Turkije.
Het is ondoenlijk om alles na te vertellen, maar ik zal er een paar voor mij speciale punten uitlichten.
1. Vanuit Spanje is uitgebreid onderzoek gaande naar de beschildering van de draagstenen van dolmens in Spanje en Portugal, het onderzoek breidt zich nu uit naar Frankrijk. Heel veel wanden blijken beschilderd te zijn geweest; met nieuwe onderzoekstechnieken worden de kleurpigmenten opgespoord en kunnen tekeningen gedeeltelijk gereconstrueerd worden. De kleuren rood (oker), wit (kalk, gips) en zwart (houtskool of mangaanverbindingen) domineren. Zou onderzoek van de Nederlandse hunebedden niet ook wenselijk zijn? Volgens een Duitse archeoloog was men daar in Duitsland al mee bezig, maar zonder resultaat. De vraag is natuurlijk of ons klimaat er misschien voor zorgt dat er meer verdwijnt.
2. In het museum van Bougon was een opstelling voor het transport van een 34 ton zware steen. In de rollers (boomstammetjes) waarover de steen op een slede voortgetrokken werd, waren aan de uiteinden gaten geboord. Hier konden stokken ingestoken worden, zodat deze boomstammetjes rondgedraaid konden worden. Zo kon de steen door slechts 15 personen verplaatst worden (er werd tegelijkertijd ook met touwen getrokken). Deze eenvoudige aanpassing was mij nog niet bekend.
3. Een Ierse onderzoekster (universiteit van Dublin) had geconstateerd dat in een aantal dolmens stenen met een witte kwartslaag aan één kant van de dolmen gebruikt waren. Dat kan geen toeval zijn. Zo merkte ze ook op dat stenen met fossielen een speciale plaats hadden en dat in een dolmen stenen met kwartsinsluiting tegenover elkaar stonden en pal daarnaast stenen met gravering, eveneens tegenover elkaar. Steenkeuzes werden bewust gemaakt, zoals in Nederland ook al is aangetoond omdat bij ons rode draagstenen procentueel meer voorkomen dan anders gekleurde draagstenen (bv. bij het hunebed van Tynaarloo).
4. Pakistan is bijzonder rijk aan dolmens en steencirkels. Maar daar is nauwelijks literatuur over. Er is daar nog het volgende gebruik: de bruidegom haalt zijn bruid op, en op de terugweg naar zijn eigen huis wordt gerust in een steencirkel. De bruid neemt plaats op een steen in het midden van de cirkel. De steencirkel kan net van te voren gemaakt zijn door vrienden of familie, maar er kan ook een bestaande steencirkel gebruikt worden. Wie weet is dit gebruik wel millennia-oud!
5. Wij kijken vanuit het Westen met ontzetting naar de vernielingen van archeologische monumenten uit naam van de Islam. Maar juist onder invloed van het Christendom verdwenen en verdwijnen heel veel megalieten en traditionele gebruiken rond megalithische bouwwerken. We zien de dolmens door onze ogen als begraafplaatsen, maar op Soemba bv. is een dolmen veel meer: het is een mogelijkheid om je macht en invloed te laten zien; voor de nieuwe rijken op Soemba is een dolmen -nog steeds op traditionele wijze gebouwd- vooral een statussymbool. In een ander land (Madagascar) kan het weer zo zijn dat botten van overledenen regelmatig uit een (megaliet)graf gehaald worden en ‘gelucht’ worden, doden doen ahw nog actief aan het leven mee. Tot nog toe heeft deze traditie zich weten te handhaven -hoe lang nog?
6. In Nigeria staan prachtige antropomorfe stèles, waarvan vele bedreigd worden doordat elk jaar het onkruid er rondom verbrand wordt. Ook steen kan niet tegen vuur… Verder speelt vandalisme en ordinaire diefstal een rol bij de verdwijning. Het is dan mooi om van de dankbare onderzoeker te horen dat het Prins Claus Fonds in 2016 subsidie gaf voor onderzoek en registratie van deze monumenten in de Cross River Valley.
7. Terence Meadon (universiteit van Oxford) onderzocht gedurende vele jaren een zestigtal Ierse steencirkels. Vooral op de kortste en langste dagen van het jaar bezocht hij deze monumenten om te kijken of de steencirkels als kalenders gebruikt kunnen worden. Normaal werd altijd gekeken hoe de eerste zonnestralen over de stenen vallen vanuit bepaalde standpunten. Als je je standpunt maar verandert, kun je elke imaginaire lijn zichtbaar maken. Hij ging dus van een radicaal ander standpunt uit: hoe valt de schaduw van bepaalde stenen op andere stenen, met name op de langste en kortste dag, de zonseveningdagen, bij zonsopkomst of zonsondergang. Dat is iets wat je niet kunt veranderen door als toeschouwer je standplaats te wijzigen. Want deze schaduw wordt vastgelegd door onverplaatsbare zware stenen. Hij zag duidelijk terugkerende patronen, die voor veel steencirkels gelden. Dus aan de hand van een schaduw -bij zonsopkomst- op een bepaalde steen kun je bepalen in welk jaargetijde je je bevindt! Die schaduw wordt altijd geworpen op een duidelijk afwijkende -plattere / vrouwelijke- steen. Terzijde: het onderzoek leverde heel wat frustraties op als na een zorgvuldig geplande reis de zon verstek liet gaan door een wolkendek, of erger nog, een verafgelegen steencirkel onbereikbaar was door sneeuw…
8. Steeds meer data komen beschikbaar via de steeds nauwkeurigere C14 datering. In Zweedse dolmens blijkt heel wat aangerommeld te zijn. In hele oude dolmens kunnen eeuwen jongere menselijke botten liggen, maar omgekeerd kunnen hele oude botten in veel nieuwere dolmens liggen. Er werd kennelijk heen en weer gesleept met de inhoud van dolmens. Of…zijn zogenaamd als ‘oud’ beschouwde dolmens ook later nog gebouwd en gebruikt, en werden dolmens, passage graves en gallery graves alle in dezelfde tijd (nog) gebruikt?
9. Göbekli Tepe in Turkije, ca. 11.000 jaar oud, werd tot nog toe als tempelcomplex gezien, maar de laatste tijd zijn er afwateringssystemen, menselijke skeletdelen, gebruiksvoorwerpen en kralen gevonden. Hebben de indrukwekkende bouwwerken dan toch (ook) als woonhuizen gediend? De reconstructie uit 2011 in National Geographic wordt nu betwijfeld. Intrigerend zijn de stukken schedel van 3 individuën met snijsporen: de groeven en gaatjes doen vermoeden dat die dienden om touwen makkelijker rond de schedel te bevestigen. Om de schedels op te hangen? Mee te dragen?
10. En nu we het toch over ophangen hebben: in een hunebed in Bougon liet de opgraver een hoog in een draagsteen uitgehouwen haak zien. Omdat vondsten van skeletten in Frankrijk (en trouwens ook in Zweden) qua positie aannemelijk maken dat de overblijfselen bijeengebonden werden (in Zweden waarschijnlijk in varkenshuiden), zou zo’n haak praktisch kunnen zijn om zo’n bijeengebonden pakket te bevestigen. Waar een archeoloog niet allemaal aan denkt…
Honderden dia’s passeerden het scherm gedurende het congres, de voertalen waren Frans (met Engelse simultaanvertaling) en Engels (met Franse simultaanvertaling). Het was een voorrecht om er -door mijn achtergrond als bestuurslid van het Hunebedcentrum- als enige Nederlander aanwezig te mogen zijn.
