Het oudste jachttafereel ter wereld

Meer dan een eeuw lang heeft de opvatting geleefd dat ergens tijdens de laatste ijstijd de menselijke soort in Europa een evolutionaire sprong heeft gemaakt waarbij het licht van het bewustzijn aanging. De grotschilderingen van Lascaux en Chauvet in Frankrijk (respectievelijk 20.000 en 32.000 jaar oud) en Altamira in Spanje (oudste tekeningen ook rond de 20.000 jaar) vormen de populaire iconen voor dit ontwaken van de menselijke geest. Dit soort kunst is zo herkenbaar, het moet wel wijzen op het soort intellectuele vermogens, de sociale complexiteit en culturele overdracht die wij vanuit ons moderne perspectief als typisch menselijk zijn gaan beschouwen. Maar de laatste jaren wordt langzamerhand duidelijk dat in deze opvatting een aantal vooringenomenheden schuilt.

Deuken in een wereldbeeld
Zo lijkt het erop dat niet alleen de moderne mensen maar ook Neanderthalers kunst maakten (MARQUET & LORBLANCHET (2003), RODRÍGUEZ-VIDAL et al. (2014), HOFFMANN et al. (2018a)) en andere vormen van symbolisch gedrag vertoonden – zoals het maken van steencirkels en het dragen van sieraden (RADOVČIĆ et al. (2015), JAUBERT et al. (2016), HOFFMANN et al. (2018b)).
En ook wordt duidelijk dat in andere delen van de wereld dan West-Europa deze ontwikkeling heeft plaatsgevonden – en mogelijk zelfs eerder (AUBERT et al. (2014), (2018), HENSHILWOOD (2018)).

Op 11 december 2019 werd in het tijdschrift Nature een verrassende nieuwe ontdekking op het gebied van prehistorische kunst bekendgemaakt (AUBERT et al. (2019)). In een grot in het zuiden van het Indonesische eiland Sulawesi was in 2017 een wandschildering ontdekt waarop dieren en mensachtige figuurtjes te zien zijn.

De grot, Leang Bulu’ Sipong 4, maakt onderdeel uit van de Maros-Pangkep karstregio.

De term “karst” [link] verwijst naar geologische verschijnselen die te maken hebben met de verwering van kalksteen, zoals de vorming van grotten door water. Het is deze geologie die ook de datering mogelijk maakte. Kalk, oftewel calciumcarbonaat, lost, zij het enigszins moeizaam, op in water. Dat kalkrijke water kan ook weer kalkafzettingen veroorzaken – zoals we weten uit de witte vlekken op de tegels in de badkamer en de kalk op het verwarmingselement van de wasmachine. De grotschilderingen in Sulawesi zijn bedekt met kalkkorstjes en -propjes (zogenaamde concreties). Deze overgroeiingen worden laagje voor laagje afgezet, waarbij de oudste natuurlijk direct over de afbeelding zitten. Kleine verontreiniging met van nature radioactieve mineralen (met name uranium) maken het mogelijk om de kalklaagjes te dateren. Uranium-thorium datering leverde een verrassende ouderdom op van 43.900 jaar.

Herkenbaar als kunst
Volgens de onderzoekers, Maxime Aubert en Adam Brunn van Griffith University (Australië) en Adhi Agus Oktaviana van het Indonesisch Nationaal Onderzoekscentrum voor Archeologie (ARKENAS), maakt dat deze schildering tot de oudste vorm van representatieve kunst ter wereld. Representatief wil zeggen: het geeft een voorstelling van iets, in dit geval een jachtscène. In een samenhangende compositie van zo’n vier meter breed worden vier anoa’s (dwergbuffels, Bubalos sp.) en twee wrattenzwijnen (Sus celebensis) belaagd door een achttal mensachtige figuurtjes.

De voorstelling is dus een soort verhaal. De oudste jachttaferelen uit Europa dateren uit het Magdalénien (ruwweg tussen de 12.000 en 20.000 jaar geleden), zoals de gewonde bison uit de grot van Lascaux die een mensenfiguurtje met een vogelkop lijkt aan te vallen.

Oudere Europese (Neanderthal?) grotschilderingen betreffen handafdrukken of zijn abstract (RODRÍGUEZ-VIDAL et al. (2014), HOFFMANN et al. (2018)).

Diermensen en de oorsprong van religie
Met de mensfiguurtjes van Sulawesi is bovendien iets bijzonders aan de hand. Het lijkt erop dat ze zijn voorzien van dierlijke lichaamsdelen: sommige hebben de kop van een vogel, één heeft een klein staartje en een andere een soort reptielenstaart. Zo’n mengvorm van dier en mens wordt in de archeologie een theriantroop genoemd, letterlijk: beest-mens. We kennen ze ook uit de Europese grotschilderingen en van het misschien wel meest beroemde voorbeeld van een theriantroop: het uit mammoetivoor gesneden, bijna 40.000 jaar oude beeldje van de leeuwenmens uit de Hohlenstein-Stadel grot in Zuid-Duitsland (KIND et al. (2014)).

Volgens sommige interpretaties zijn het voorstellingen van mensen met een masker op of een dierenvel om. De vraag is dan wel waarom mensen destijds zich de überhaupt de zeker voor die tijd buitensporige moeite getroostten om een beeld als de leeuwenmens te maken, of waarom de jagers van Sulawesi met een vogelmasker op op jacht zouden gaan naar dwergbuffels en zwijntjes. De onderzoekers zien hier dan ook eerder een aanwijzing in voor de geboorte van het religieuze bewustzijn. Het vermogen om zich dingen voor te stellen die niet in de fysieke werkelijkheid bestaan is typisch menselijk en vormt de basis voor alle religie, aldus de onderzoekers in Nature. De mens heeft op allerlei manieren geprobeerd zichzelf te verstaan in een context van bovennatuurlijke, mythische wezens, en in de culturen van de oude steentijd waren dat – en kennelijk ook wereldwijd – deze hybride dier-mensen.

Bronnen
AUBERT, M. et al. (2014), Pleistocene cave art from Sulawesi, Indonesia, in: Nature 514 (2014), pp. 223–227
AUBERT, M. et al. (2018), Palaeolithic cave art in Borneo, in: Nature 564, 254–257 (2018) doi:10.1038/s41586-018-0679-9
AUBERT, M. et al. (2019), Earliest hunting scene in prehistoric art, in: Nature 11 December 2019, doi:10.1038/s41586-019-1806-y
HENSHILWOOD, C.S. et al. (2018), An abstract drawing from the 73,000-year-old levels at Blombos Cave, South Africa, in: Nature 562 (4 October 2018), pp. 115-118 (doi:10.1038/s41586-018-0514-3)
HOFFMANN, D.L. et al. (2018a), U-Th dating of carbonate crusts reveals Neandertal origin of Iberian cave art, in: Science 23 Feb 2018, Vol. 359, Issue 6378, pp. 912-915 DOI: 10.1126/science.aap7778
HOFFMANN, D.L. et al. (2018b), Symbolic use of marine shells and mineral pigments by Iberian Neandertals 115,000 years ago, in: Science Advances 2018/4, eaar5255
JAUBERT, J. et al. (2016), Early Neanderthal constructions deep in Bruniquel Cave in southwestern France, in: Nature 534 (2016), pp. 111-114
KIND, C.-J. et al. (2014), The smile of the Lion Man. Recent Excavations in Stadel Cave (Baden-Württemberg, south-western Germany) and the restoration of the famous Upper Palaeolithic Figurine, in: Quartär 61 (2014), pp. 129-145, doi: 10.7485/QU61_07
MARQUET, J.-C. & LORBLANCHET, M. (2003), A Neanderthal face? The proto-figurine from La Roche-Cotard, Langeais (Indreet-Loire, France), in: Antiquity 77/298, pp. 661-670
RADOVČIĆ, D. et al (2015), Evidence for Neandertal jewelry: modified White-Tailed Eagle claws at Krapina in: PLoS ONE http://dx.doi.org/10.1371/journal.pone.0119802
RODRÍGUEZ-VIDAL, J. et al. (2014), A rock engraving made by Neanderthals in Gibraltar, in: PNAS 111/37, pp. 13301-13306, September 2014 (https://doi.org/10.1073/pnas.1411529111)

Tekst Bert de Vries