Toen wij tijdens onze vakanties door Bretagne reisden, viel het ons op dat verschillende Bretonse gemeenten in hun vlaggen en gemeentewapens een -vaak vereenvoudigde- afbeelding van een dolmen of menhir verwerkt hebben. Na zo’n ontdekking let je extra op of dit gebruik in meer gemeenten voorkomt. Deze vraag werd al snel positief beantwoord. In Bretagne, maar ook elders in West-Europa moet het in het begin van de vorige eeuw een wijdverbreid gebruik zijn geweest om megalieten af te beelden op gemeentewapens en vlaggen maar ook als onderdeel van reclame, bv. op de verpakkingsdoosjes van camembert, chocola, e.d.
Al speurend naar gegevens over de wapenschilden en vlaggen bemerk je dat megalithische monumenten op gemeentelijke wapens in Portugal, Spanje en Duitsland voorkomen. Opmerkelijk is het, zover het onderzoek reikt, dat er geen gemeentewapens met megalieten te vinden zijn in België, Ierland, Groot-Brittannië en Denemarken (waar toch 10.000 dolmens staan). Daarentegen komen gemeentewapens met megalieten in ons buurland Duitsland veelvuldig voor. Kijken we naar ons eigen land dan is er op dit moment slechts één gemeentewapen ‘in gebruik’ met een megalithisch symbool: het wapen van Borger-Odoorn met daarop een hunebed.
De vraag is waarom in het ene land wel megalieten of andere prehistorische relicten in een gemeentewapen worden afgebeeld en in een ander land niet. Duidelijk is, dat juist in gebieden met veel archeologische overblijfselen zoals dolmens en menhirs, ook de gemeentewapens met deze megalithische bouwwerken versierd worden (uitzondering: Denemarken). Buiten deze archeologisch rijke gebieden ontbreken dergelijke uitingen geheel.
De meeste van de aangetroffen gemeentewapens zijn veelal in het begin van de 20e eeuw ontworpen. Het afbeelden van megalieten op gemeentewapens en vlaggen moet op dat moment een bijna collectieve wens van de overheden zijn geweest.
In die tijd lieten gemeenten zowel in Frankrijk, Duitsland en Nederland (Drenthe) hun eigen wapen ontwerpen en zo ontstonden de ‘moderne’ gemeentewapens. Hoewel er is getracht zich zoveel mogelijk te houden aan de heraldische voorschriften, zijn het meer logo’s, beeldmerken of reclameachtige uitingen van gemeenten. Dat neemt niet weg dat de wapenschilden vaak interessant vormgegeven zijn, prachtig kunstzinnig ontworpen en met een diepere gedachte bezield.
Aan de wapenschilden is het verleden van een gemeenschap af te lezen en met welke kenmerkende landschapselementen, agrarische of industriële activiteiten de inwoners zich associëren en naar buiten willen treden. Opname van een (pre)historisch element getuigt van historisch besef. Mensen zullen zich in deze gemeenten verbonden voelen met het verleden en met hun erfgoed. Anders waren deze wapenschilden niet op deze wijze tot stand gekomen.
Overigens hebben deze ‘moderne’ gemeentewapens maar weinig van doen met het ontstaan van de heraldische wapens in de Middeleeuwen. In die tijd moesten ridders duidelijk laten zien wie zich bevond achter harnas, helm en schild, en tot welke familie of partij men behoorde. Dat werd aangegeven met kleuren en duidelijk herkenbare symbolen op de schilden. Deze versieringen op de wapenschilden werden de emblemen voor adellijke families. We noemen dat familiewapens.
En hoe zijn de megalieten in Nederlandse wapens vertegenwoordigd?
In ons land is er buiten Drenthe geen gemeentelijk wapen of vlag met een prehistorisch element. Op vijf Drentse wapens (inclusief het dorpswapen van Wapse) prijken prehistorische voorwerpen of symbolen. In Drenthe ontwierp Gerlof Auke Bontekoe in het begin van de vorige eeuw 26 gemeentewapens. Was er geen Bontekoe geweest of zou Bontekoe niet geïnteresseerd zijn geweest in de historie/geschiedenis van een gemeente, dan zouden deze wapenschilden met archeologische elementen er ook niet zijn geweest. Met andere woorden ‘dank aan Bontekoe!’
De gemeentewapens van Bontekoe zijn tot aan de gemeentelijke herindeling van 1998 in gebruik geweest; daarna zijn zij in de vergetelheid geraakt. Vanaf dat jaar werden voor de heringedeelde gemeenten nieuwe gemeentewapens en vlaggen ontworpen. De vijf als ‘archeologisch’ gekenmerkte gemeentewapens van G.A. Bontekoe kunnen in nationaal verband als zeer bijzonder worden bestempeld. Zeker gezien het feit dat verder nergens in Nederland een archeologisch kenmerkend gemeentewapen voorkwam en voorkomt. Ook de zogenaamde wildemannen als schilddragers van een gemeentewapen waren typerend voor Bontekoe en voor Drenthe.
Naast deze ooit goedgekeurde gemeentewapens is er nog één wapenontwerp dat vermeld moet worden. Dit betreft het afgekeurde gemeentewapen van de voormalige gemeente Odoorn.
Het was weer Bontekoe die in de jaren ’30 van de vorige eeuw aan de toenmalige burgemeester van Odoorn aanbood om een wapen voor die gemeente te ontwerpen. Hij gaf daarbij aan dat het gebruik van de mythische stad Hunsow als symbool niet bruikbaar was. Bontekoe kwam met zeven ontwerpen met schapenkoppen, hanenkoppen, bijen, schoorsteenijzers, de veenbrug en variaties met deze elementen. Geen enkel ontwerp viel in de smaak bij de gemeente. De gemeente besloot om zelf een wapen te ontwerpen met daarin een hunebed, ramskop, ploeg en de veenbrug. (Afb.4)
Ondanks de voorspellende woorden van Bontekoe dat het ontwerp nooit goedgekeurd zou worden door de Hoge Raad van Adel -hij had immers ervaring met deze Raad- werd het ontwerp toch ingediend. De Hoge Raad van Adel reageerde hierop afwijzend en kwam met een geheel ander ontwerp! De ramskop en de ploeg werden gezien als overbodig en niet specifiek voor Odoorn. Het hunebed en de veenbrug werden door de Raad strak gestileerd weergegeven. (Afb. 5)
Na de gemeentelijke herindeling in Drenthe zijn op één na de prehistorische elementen van de gemeentewapens verdwenen. Omdat Borger met recht kan zeggen dat het de Hunebeddenhoofdstad van Nederland is, koos de gemeente Borger-Odoorn het hunebed als prominent onderdeel van het gemeentewapen. En dan is er nog het dorpswapen van Wapse met daarin centraal een klokbeker.
Beschrijving van de Drentse gemeentewapens met prehistorische elementen
Het oude wapen van Borger
Verleend bij Koninklijk besluit van 14 december 1950. Het wapen is een ontwerp van G.A. Bontekoe.
De kleuring van het wapen in zwart (sabel) en wit (zilver) symboliseert de grondsoorten die in de gemeente voorkomen. Met zwart wordt het veengebied bedoeld, met zilver het zandgedeelte. Het kraaghalsflesje, typisch voor het gebruiksgoed van het volk dat de Hunebedden bouwde, herinnert aan de vele hunebedden die in de gemeente bewaard gebleven zijn. Daaronder het grootste megalithische monument van Nederland. Het hartschild is het wapen van het geslacht De Mepsche waarvan vele leden de Havezate Westrup hebben bewoond.
Het nieuwe gemeentewapen van Borger-Odoorn
Met de gemeentelijke herindeling van 1998 werden de gemeenten Borger en Odoorn samengevoegd tot één gemeente, Borger-Odoorn. Bij koninklijk besluit van 17 juli 1999 kreeg de gemeente een wapen met daarin een hunebed afgebeeld. De kleuren geel (goud) en zwart (sabel) zijn enerzijds overgenomen van de voorgaande wapens, anderzijds symboliseren zij de bodem van de gemeente die uit veen en zandgrond bestaat. Het hunebed symboliseert het Hunebedcentrum en de achttien hunebedden verspreid over het grondgebied van de gemeente. De paarden als schildhouders symboliseren enerzijds het agrarisch karakter van, anderzijds de ruitersport in de gemeente. De paarden dragen een gekanteelde halsband als symbool voor de legendarische stad Hunsow die in de gemeente zou hebben gelegen. De halsband is zwart als teken van de verwoesting van deze stad. Op 17 juli 1999 werd het wapen bij Koninklijk Besluit aan de gemeente verleend.
Het wapen van Diever
Het gemeentewapen van Diever werd bij Koninklijk besluit van 3 september 1946 verleend. Het wapen is een ontwerp van G.A. Bontekoe.
De officiële beschrijving luidt: ‘In hermelijn (= zwarte hermelijnstaartjes op witte ondergrond) een paal, gedwarsbalkt van keel (=rood) en zilver (=wit) van zestien stukken, rechtsboven vergezeld van een kraaghalskruikje van hunebedaardewerk en linksonder van een esdoornblad, beide van keel. Het kraaghalskruikje is van een vorm die volgens prof. v. Giffen in geen andere prehistorische cultuur voorkomt dan bij het Hunebeddenvolk. Omdat Diever nog een fraai hunebed bezit en tot in de vorige eeuw nog een tweede, nog imposanter exemplaar dat helaas vernield werd, leek de opneming van een figuur die aan deze, in het westen van Drenthe zeldzame monumenten herinnert alleszins voor de hand liggend.’
Het wapen van Odoorn
Het wapen is een ontwerp van de Hooge Raad van Adel.
Het wapen werd door het gemeentebestuur niet positief ontvangen maar desondanks in 1941 in gebruik genomen. Het werd in 1972 vervangen door het wapen waarop de brandende stad Hunsow staat afgebeeld, naar een legende die meldt dat binnen de (voormalige) gemeente eens de stad Hunsow heeft gelegen die door de Noormannen zou zijn geplunderd en platgebrand (zie afb.). Het wapen wordt gedragen door twee wildemannen, een typisch ‘Bontekoe’-element.
Vledder
Het wapen van Vledder.
Verleend bij besluit van de Hoge Raad van Adel van 23 Juli 1940. Het wapen is een ontwerp van G.A. Bontekoe.
Professor van Giffen legde tussen Vledder en Doldersum een eeuwenoud grafveld bloot van het zogenaamde kringgreppeltype. De met grijze grond gevulde overlappende kringen tekenden haarscherp af in het zand. De drie overlappende ringen op het wapen symboliseren deze graven.
In 1998 werd de gemeente opgeheven en toegevoegd aan de nieuwe gemeente Westerveld. Er werden geen elementen overgenomen in het wapen van Westerveld.
Wapse (dorpswapen) 15 augustus 2000
Uniek is het wapen van het dorp Wapse. Na de gemeentelijke herindeling verdwenen de oorspronkelijke gemeentewapens en werden nieuwe wapenschilden ontworpen.
Ook voor Wapse, al was het dorp nu een onderdeel van de gemeente Westerveld.
Op 15 augustus werd het wapen door toenmalig wethouder Roelof Martens van de gemeente Westerveld feestelijk onthuld. Naast het dorpswapen werd Wapse verrijkt met een dorpsvlag. De kleuren rood-zwart en wit zijn de kleuren uit de vlag van de provincie Drenthe. De ring staat voor het dorp zelf, het is namelijk een zogenaamd kring-esdorp. De vierpuntige ster staat voor de vier windstreken en de vier jaargetijden. De klokbeker in het midden van het wapen is een verwijzing naar gevonden ‘urnen’ op de Tweeënberg op de Oeren bij Wapse.
In het Dieverder archief schreef een archiefmedewerker naar aanleiding van de onthulling een kort en verbaasd bericht bij het krantenbericht uit de Meppeler Courant. ‘Wat? Ehhh? Heeft Wapse -net zoals Diever en Zorgvlied- ook een bij elkaar gefantaseerd wapen en een bij elkaar gefantaseerde vlag? Waar een klein dorp zich zoal groot in kan achten. Zijn dit wapen en deze vlag bevorderlijk voor de Wapser identiteit en de Wapser gemeenschapszin?’
Opmerkelijk zo’n opmerking, juist uit de pen van een archiefmedewerker. Het is juist te prijzen dat Wapse als dorp historisch besef en waardering voor het verleden letterlijk hoog in het vaandel heeft .
Het wapen van Zweeloo
Verleend bij Koninklijk besluit van 1 september 1938. Het wapen is een ontwerp van G.A. Bontekoe.
De concentrische ringen in het wapen herinneren aan een opgraving die prof van Giffen in de omgeving van de Galgenberg heeft uitgevoerd. Het betrof een groot grafveld van het z.g. ‘kringgreppeltype’ en daarbij bleken twee ringen precies concentrisch te lopen. Of dit direct bij de begraving zo bedoeld is of dat bij twee begravingen met een lange tussenpoos het toeval heeft gewild dat de greppels waaruit de aarde werd gedolven die de stoffelijke resten moest bedekken precies hetzelfde middelpunt hadden, was niet meer uit te maken. De merkwaardige vondst vormde een bruikbare figuur op het wapenschild. Het slangenkopkruis staat overigens symbool voor de vroege vestiging van christenen in deze toen nog woeste streek.
Buiten Drenthe
Buiten Drenthe kennen we nog een (dorps)wapen met daarin een archeologische vondst. Het betreft de unieke terpvondst van Hegebeintum: de gouden fibula, een mantelspeld uit het begin van de 7de eeuw. Het is een topstuk in het Fries Museum en tevoorschijn gekomen bij de afgraving van de terp. Deze vondst is zo uniek dat deze een plaats in het dorpswapen heeft gekregen. Hij is afgebeeld samen met de terp, waaruit de fibula is opgegraven.
Conclusie
Het gebruik van archeologische -in het bijzonder megalithische- symbolen op wapenschilden is praktisch verdwenen. Ook in Duitsland en Frankrijk is een kentering waarneembaar. We kunnen constateren dat het honderd jaar geleden veelvuldige gebruik van megalithische voorstellingen op gemeentewapens -jammer genoeg- op zijn retour is of zelfs geheel zijn verdwenen.
KADER
De 150 van G.A. Bontekoe
Gerlof Auke Bontekoe werd op 21 februari 1900 geboren te Hardegarijp en overleed te Oosterwolde op 22 september 1988.
Bontekoe begon zijn loopbaan in Sleen als burgemeester (1927-1938). Ontdekte dat zijn gemeente geen wapen bezat en ontwierp er een. Bontekoe had hiermee zoveel succes dat hij er in totaal 26 voor Drentse gemeenten heeft gemaakt. Hij ontwierp eveneens de provinciale vlag. In 1980 werd een speciale Bontekoe-penning geslagen ter gelegenheid van het ontwerp van diens 150e wapen. Hij bleef ondanks zijn vertrek als burgemeester naar het aangrenzende Ooststellingwerf (1938-1965) contact houden met Drenthe, als bestuurslid van de Drents Prehistorische Vereniging en als medewerker aan de Nieuwe Drentse Volksalmanak. Hij breidde de reeks uit met een extra uitgaaf: Drentse Kroniek van het bevrijdingsjaar (1946). Bontekoe werkte mee aan een gedenksteen aan het gemeentehuis in Westerbork voor de daar gesneuvelde Franse parachutisten. Dat leverde hem in 1958 een Franse onderscheiding op. In 1950 werd een speciaal nummer van het maandblad Drenthe aan hem gewijd. Hij zelf leverde een kostelijk boekje over zijn herinneringen aan Sleen en schreef in 1980 het werkelijke verhaal over de Slag op de Afsluitdijk.
In 1979 werd hij in het provinciehuis in Assen gehuldigd, omdat hij zijn 150e overheidswapen (dat van de gemeente Buren) had ontworpen. Ter gelegenheid daarvan werd ter ere van hem een historiepenning geslagen (zie afb.)
Bron: www.geheugenvandrenthe.nl/bontekoe-gerlof-auke
Literatuur/geraadpleegde bronnen
Alma, Redmer, 2005, Drentse Heraldiek, Jaarboek Heraldiek, 91-99.
Bontekoe, G.A., Het wapen der gemeente Zweeloo, NDVA 1939, 113-116
Bontekoe, G.A., Het wapen der gemeente Vledder, NDVA 1945, 55-68
Bontekoe, G.A., Het wapen der gemeente Diever, NDVA 1947, 70-78
Bontekoe, G.A., Het wapen der gemeente Borger, NDVA 1953, 19-21
Bontekoe, G.A., Het wapen der gemeente Havelte, NDVA 1955, 28-35
De 26 van Mr. G.A. Bontekoe. De Drentse gemeentewapens welke ontworpen zijn door Mr. G.A. Bontekoe of welke door hem hun definitieve vorm hebben gekregen – uitgave: Meppel/Coevorden, Krips Repro/Picardtclub, 1981
Raemaekers, D.C.M. & M.F. van Oorsouw, 2012. De verbeelding van de prehistorie.
Spelen met de oertijd. Paleo-aktueel 23, 1-7.
Raemaekers, D.C.M., 2015. De verbeelding van de prehistorie.
De verbeelding van de prehistorie 2. Postzegels als spiegels van maatschappelijke ontwikkelingen. Paleo-aktueel 26, 141-148.
Sierksma, S. 1960, Gemeentewapens Van Nederland Uitgave: Het Spectrum.
Digitaal:
Bontekoe https://nl.wikipedia.org/wiki/GerlofBontekoe
De 150 van Bontekoe www.geheugenvandrenthe.nl/bontekoe-gerlof-auke
Deevers Archief – Dievers Archief van www.dieversarchief.nl/onderwerpen/wapen-gemeente-diever/
Website Archief Diever http://www.dieversarchief.nl/
- Deze bijdrage is in een iets andere redactionele vorm met aanvulling verschenen in het tijdschrift De Spieker van de Drents Prehistorische Vereniging, december 2019 en maart 2020. Zie ook www.dpv.nu
