De Leeuwenmens van Hohlenstein-Stadel, Duitsland

Het beeldje van de Leeuwenmens (Duits: Löwenmensch) is een prehistorische ivoren sculptuur die in 1939 is ontdekt in een Duitse grot, de Hohlenstein-Stadel genaamd. Het werd met behulp van een vuurstenen mes uit mammoetivoor gesneden. De grot bevindt zich in het Geopark Schwäbische Alb in Baden-Württemberg, Duitsland, ten zuiden van Stuttgart. In de grotten hier zijn enkele van de oudste menselijke artefacten gevonden, met inbegrip van de vroegst bekende muziekinstrumenten (klik hier om een Engels artikel te lezen over de instrumenten).

De Leeuwenmens op zich roept vragen op over onze kennis van prehistorische culturen en in het bijzonder over onze visie op de mens als primitieve jager-verzamelaar wiens leven gericht was op het vinden van voldoende voedsel om te eten. De antwoorden op deze vragen zouden die visie wel op zijn kop kunnen zetten.

Het beeldje met de leeuwenkop is het oudste zoömorfische (diervormige) beeldje in de wereld en is misschien wel het oudst bekende voorbeeld van figuratieve kunst. Koolstofdatering van de laag waarin het werd gevonden toont aan dat het tussen 35 000 en 40 000 jaar oud is. Dit houdt in dat het wordt toegerekend aan de Aurignacien-cultuur uit het Laat-paleolithicum.

Het beeldje lag in een kamer op bijna 30 meter van de ingang van de Stadelgrot en werd vergezeld door veel andere opmerkelijke voorwerpen. Deze omvatten benen gereedschap en geweien, samen met sieraden, bestaande uit hangers, kralen en geperforeerde dierentanden. Een kleiner beeldje met een leeuwenkop werd gevonden in de nabijgelegen Vogelherdgrot, samen met andere dierenbeeldjes en verscheidene fluiten.

De in stukken gebroken Leeuwenmens van mammoetivoor werd oorspronkelijk gevonden tijdens opgravingen in augustus 1939. Het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog slechts een week later hield in dat de vondsten niet werden geanalyseerd en de delen lagen vergeten in een la in het nabijgelegen museum van Ulm tot 1987. Latere opgravingen in de grot in 2008 onthulden meer delen en in 2012 werd het beeldje uit elkaar gehaald in de afzonderlijke delen en de nieuw ontdekte stukken werden samengevoegd met de oude. Eind 2013 werd het werk afgerond en het beeldje is tegenwoordig te zien in het museum van Ulm.

De betekenis van de Leeuwenmens

Het beeldje roept een aantal interessante vragen op, niet in het minst over het belang van religie en geloof tijdens de vroege prehistorie. De Leeuwenmens is misschien wel het oudst bekende voorbeeld van figuratieve kunst en het is voor ons herkenbaar als een menselijke figuur met een leeuwenkop. We zijn bekend met dergelijke zoömorfe afbeeldingen omdat we ze eerder hebben gezien, bijvoorbeeld op muurschilderingen in Egyptische graven. Maar de Leeuwenmens werd 35 000 jaar geleden vervaardigd, vele duizenden jaren voor de Egyptenaren.

Wie het beeldje ook maakte sneed iets wat hij of zij nog nooit had gezien. Afgezien van science fiction of de werken van Erich von Däniken ( Waren de goden kosmonauten?), hebben mensen met leeuwenkoppen zover wij weten nooit bestaan. Dus heeft de ivoorsnijder iets gemaakt dat

alleen in zijn of haar verbeelding bestond. Was het een unieke visie of was dit hoe de gemeenschap zich een wezen uit een andere, hogere wereld voorstelde?

Bovendien moet het snijden uit de harde slagtand van een mammoet een ingewikkeld en tijdrovend karwei zijn geweest. De reconstructie in 2012 vergde in totaal meer dan 370 uur. Heeft de ivoorsnijder ’s avonds als hobby aan het stuk gewerkt? Of was deze persoon vrijgesteld van alle andere taken om iets te creëren dat belangrijk was voor de gemeenschap? In oktober 2017 werd aan Jill Cook van het British Museum in Londen gevraagd: “Waarom zou een gemeenschap, die op de rand van het bestaan leeft en waarvan de voornaamste zorgen waarschijnlijk het vinden van voedsel, het vuur brandend houden en kinderen beschermen tegen roofdieren betroffen, iemand toestaan om zoveel tijd te besteden aan iets wat buiten deze taken lag”? Ze antwoordde dat het ging “om een relatie met onzichtbare dingen, met de vitale krachten van de natuur, die u misschien gunstig moet stemmen, of waarmee u misschien verbinding kunt maken, om te zorgen voor een succesvol leven.”

Dezelfde verklaring kan natuurlijk worden aangehouden voor andere opmerkelijke oude plaatsen – Stonehenge, deels gebouwd met stenen die van vele mijlen ver werden aangevoerd (ca. 3000 v. Chr.), het enorme Gobekli Tepe tempelcomplex in Turkije ( ca. 9000 v. Chr.) en de grotschilderingen in Lascaux (ca. 15 000 v. Chr.). Maar de vraag blijft: wat bracht een jager – verzamelaar in Midden-Duitsland 35 000 jaar geleden er toe om zo’n geweldig object te verbeelden en te snijden uit ivoor?

Meer informatie op Youtube

Tekst Alun Harvey

Vertaling Hans Meijering