Tiwanaku (ook wel Tiahuanaco genoemd) is de naam voor een stad uit de oudheid. Het ligt enkele tientallen kilometers van het Titicacameer op bijna 4 kilometer hoogte in Bolivia. Het is te beschouwen als een groot ceremonieel centrum voor de verering van goden en culten in combinatie met een astronomisch observatorium voor de sterren. De meeste gebouwen zijn waarschijnlijk gebouwd rond 200 n. Chr.. Het complex echter was toen al vijf eeuwen in gebruik. Er is nog erg weinig bekend van het volk dat deze stad heeft gebouwd. Onderzoek is nog volop gaande. Tiwanaku staat op de UNESCO Werelderfgoedlijst.
Het religieuze gedeelte is rond 300 n.Chr. gebouwd. Er zijn vele restanten van gebouwen waaronder tempels, diepliggende pleinen, ommuurde heiligdommen en poorten zoals de Zonnepoort en de Maanpoort. Vanaf ongeveer 500 n.Chr. groeide het complex uit tot een welvarende stad waar tussen de 20 en 50 duizend mensen woonden. Het was het hoofdcentrum van een rijk dat tot 1000 n.Chr. in een groot deel van de hele Andes zijn invloed had. Het rijk bestreek uiteindelijk een oppervlak ten grootte van het huidige Zuid-Peru, Noord-Chili, een flink stuk van Bolivia en een deel van Noord-Argentinië.
Het centrum met zijn vele gebouwen had een ceremoniele functie. De mensen woonden in de omringende woonwijken waarvan de huizen bestonden uit leem/adobe en riviergrind.
Wat niet gevonden is en wel werd verwacht zijn pakhuizen of opslagplaatsen en administratieve gebouwen. Maar nog lang niet alles is opgegraven, dus wie weet wat er nog wordt gevonden.
Een van de belangrijkste gebouwen is een soort van piramide die bestaat uit zeven platforms. Vroeger dacht men dat het een natuurlijke heuvel was maar na opgravingen bleek dat de 200 meter lange en 17 meter hoge heuvel door mensen is gemaakt. De terrassen zijn gebouwd van aarde, klei en stenen en waren oorspronkelijk bedekt met uitgehouwen steen.
Een ander opvallend bouwwerk is de Akapana, wat kunstmatige hoogte betekent. Op de top ligt een verzonken binnenplaats geplaveid met andesiet. Eromheen liggen diverse gebouwen, misschien bedoeld voor de tempelpriesters. In de directe omgeving van de Akapana liggen meerdere restanten van grote gebouwen zoals de Kalassaya, dat eens geasscocieerd werd met de megalithische bouwwerken van prehistorische Europa. Het gebouw bestaat uit een rechthoekig platform van 119 bij 128 meter en is omringd door trapeziumvormige platte stenen die aan menhirs doen denken.
Aan de noordwestelijke hoek van de Kalassaya staat een van de beroemdste monumenten van Tiwanaku, de Zonnepoort. Dit massieve bouwwerk weegt 10 ton en is beroemd om de afbeeldingen zoals demonen of mythische wezens. Naast de Zonnepoort heeft het complex ook nog een Maanpoort.
In Tiwanaku zijn ook monolithische sculpturen aangetroffen met dezelfde beelden als die op de Zonnepoort. Een hiervan, die later verplaatst is naar het hoofdplein in La Paz, is de Bennet-stele. Deze stele met een hoogte van 7,5 meter is een van de grootste stenen sculpturen in de Andes en was waarschijnlijk bestemd voor de verering van een plaatselijke hoogwaardigheidsbekleder of hogepriester.
Er zijn nog twee andere monolithische sculpturen, genaamd El Fraile en El Ponce. Ze zijn vergelijkbaar met de Bennet-stele. Ze zien er wel iets anders uit, namelijk meer massieve pilaren waarop menselijke trekken in gegraveerd zijn op een nogal grove manier. Misschien moeten het vorsten voorstellen.
Er is nog veel onduidelijk over het complex. Er zal nog veel onderzoek nodig zijn om het geheel te doorgronden.
Het volk van Tiwanaku stond in latere tijd in contact met de Inca’s. De Inca’s hadden groot respect voor het vakmanschap van de beeldhouwers in Tiwanaku. Ze namen de vaklieden mee naar hun hof waar hun tradities en beeldhouwkunst werd doorgegeven aan het Inca-volk.
Waarschijnlijk is er rond het jaar 1000 een lokale klimaatverandering geweest die een droogteperiode van circa 80 jaar inluidde. Zonder water werkte het systeem niet, hetgeen bijgedragen kan hebben aan de ondergang van de beschaving. Er zijn echter ook aanwijzingen van geweld en mensenoffers uit de eindfase van de Tiwanaku beschaving. Van alle hoogontwikkelde beschavingen uit de oudheid is dit wellicht degene waar het minst van bekend is.
Wat de Spanjaarden het meest verbaasde toen ze de ruïnes van Tiwanaku ontdekten waren de enorme blokken zandsteen en basalt waaruit de monumenten bestonden, om nog maar te zwijgen van de technische perfectie waarmee ze waren uitgehouwen en afgewerkt.
