Nabta Playa in Egypte: Steencirkel in de woestijn

Dit zou de oudste steencirkel ter wereld zijn en meer dan 7000 jaar geleden zijn gebouwd!

Wellicht is het ook bewijs voor de oudste astronomische observatorium

Het ligt in het zuiden van Egypte midden in de westelijke woestijn 30 kilometer vanaf de grens met Soedan onder de Toshka meren. Nu is het een hete droge plaats maar dit was niet altijd zo. Perioden van nat en droog wisselden elkaar in het verleden af. Net zoals warme en koude periodes elkaar afwisselden, waardoor de woestijn veranderde in een vruchtbare savanne met meren. Dit kunnen we zien aan de vondsten van dierbotten en rotsschilderingen, rotstekeningen en graveringen (zoals bij Gilf Kebir). Hier vinden we diverse antilopen en gazellen, giraffen en buffels. Destijds een oase voor jagers en verzamelaars.

Rond het tiende millennium voor Christus begon het in de Nubische woestijn meer te regenen waardoor er tijdens de moessonperiode een groot seizoensmeer ontstond. De mensen trokken naar deze regio.

Sommigen hielden ook wilde schapen. Zoals het wilde berberschaap (Ammotragus lervia), ookwel manenschaap, Aoudad of Tedal genoemd.

In de omgeving vinden we ook keramiek dat gebruikt werd voor de opslag van water en wilde sorghum. Vaak versierd met ingewikkelde patronen die vaak in de zuidelijke Sahara te vinden zijn zoals in Tsjaad. Sommige keramiek is zeer oud en stamt uit de periode van voor de steencirkel.

Tand- en skeletonderzoek wijzen ook op een band met het zuidelijke Sahara gebied. Men heeft een mix van genen gevonden die zowel wijzen op centraal Afrika als het Mediterrane gebied. Dus over de precieze oorsprong van deze mensen is niet veel te zeggen.

Complexe nederzettingen

Rond het 7^de millennium vinden we in de omgeving ronde diepe bronnen rond grotere georganiseerde nederzettingen. De 18 hutten stonden in twee of drie rijen naast elkaar. Men at gierst, fruit en groenten. Deze nederzettingen werden alleen in een bepaalde periode van het jaar bewoond wanneer er genoeg voedsel en water te vinden was. Later zien we de geïmporteerde geiten en schapen uit Azië verschijnen. Het domesticeren van dieren begon in de deze tijd waaronder de oeros. Grote haardplaatsen en stenen constructies verrijzen onder en boven de grond bedoeld voor op de opslag van voedsel waaronder graan.

De sorghum die in Nabta Playa is gevonden is niet alleen de oudste maar ook de overgangsvorm naar veredelde sorghum. Wellicht heeft men hier de sorghum en gierst op kleine schaal verbouwd na de regenval.

De steencirkel

De koolstof datering van de kampvuren rond de steencirkel dateren uit 6400-4900 v. Chr. Ook heeft men een datering gedaan op het tamarisken dakmateriaal wat gevonden is binnen de steencirkel. De duinen er omheen bevatten veel botten van vee. Dit kan duiden op grote ceremoniële samenkomsten. Dit zien we ook terug bij andere sites van steencirkels over de hele wereld.

Een paar stenen van de steencirkel zijn noord-zuid uitgelijnd met een paar graden verschil van de magnetische noordpool. Ook zou het gedeeltelijk onder water hebben gestaan tijdens de natte periode. Wat een bijzonder spiegelend effect moet hebben gehad op het water.

In de buurt van de steencirkel zijn tevens grotere megalithische stenen gevonden die op een rij staan. Ze zijn van kwartsiet zandsteen. Zij vormen vijf rijen die als de spaken van een wiel lijken. Deze steencluster heet E-96-1 Structuur A.

Astronomie en observatorium

Zoals overal ter wereld is het erg belangrijk voor de mensen om de tijd van regen, jacht en oogst vast te kunnen stellen. Zo weet men wanneer het tijd is voor feesten en rituelen (net als de Bushmen uit zuid Afrika die ook vaste seizoenen en maanden kenden). Hiervoor kan men makkelijk een cirkel aanleggen (wellicht van oorsprong gemaakt van houten palen zoals de Goseck cirkel in Duitsland en de palencirkel bij Stonehenge). De datering van stenen is niet eenvoudig. Men denkt dat de steencirkel is aangelegd rond 7500 v. Chr. Dit betekent dat deze ouder is dan Stonehenge in Engeland.

Aan de hand van de opkomst en ondergang van de hemellichamen langs de zichtlijnen kan men dan de datum vaststellen. Zoals een grote klok. Maar we weten niet welke hemellichamen en precieze momenten er werden vastgelegd. We weten niet wat zij belangrijk vonden. Oorzaak is ook de precessie: een verschuiving van de hemellichamen over een grote periode. Zo zijn de sterrenbeelden gedurende duizenden jaren steeds iets opgeschoven (inclusief de Poolster). Veel mensen vinden dit lastig en houden vast aan de oude vorige periode. Bijvoorbeeld in de westerse astrologie, zien we in de populaire tijdschriften, dat de sterrenbeelden niet een plek zijn opgeschoven (wat Tweelingen was is nu eigenlijk Stier!).   

Van de bewoners van Egypte weten we dat voor hun de overstroming van de Nijl belangrijk was en dat ze dat graag terugzagen in de hemellichamen. Net zoals het verdwijnen en verschijnen van de Sirius ster. De Egyptenaren vereerden de zon en waren ook astronomen. De afbeeldingen van de dierenriem verschillen weinig van de moderne dierenriem die wij nu kennen. Ook andere Afrikaanse volken kijken naar de sterren zoals bijvoorbeeld de Plejaden voor hun zaai en oogst cyclus.  De nomaden hebben altijd de sterren gebruikt om hun weg te vinden in de woestijn en gebruiken dit nog tot op de dag van vandaag.

Zomerzonnewende?

In 2020 heeft men geopperd dat de steencirkel uitgelijnd zou zijn op de zomer zonnewende. Dit vanwege het samenvallen met de komst van de moessonregens in de Sahara woestijn. De oost-west lijn van de steencirkel zou samenvallen met het opkomen en dalen van de zon meer dan 6000 jaar geleden.

Vee offers

Rond 5500 v.Chr. vinden we ook stenen kamers met veeoffers in de buurt. Een grote begraven megalithische steen bij de grens van Egypte en Soedan lijkt de vorm van een stier te hebben. Het offeren van vee en dieren zoals stieren vinden we ook terug in de religie van Egypte. Stieren spelen ook een rol in Mesopotamië en omringende gebieden. De oorsprong van de stier religie is helaas niet meer te aan te tonen.

Gedurende de megalithische periode van rond 4500 tot 3600 v. Chr. zijn er nog meer complexe structuren te vinden. Omdat het tussen 5000 en 3000 v. Chr. droger begon te worden zou dit de aanleiding geweest zijn voor een meer landbouw afhankelijkere periode. Waarbij men uiteindelijk toen de bronnen opdroogden meer naar de Nijl en kustregio’s of naar Nubië (is nu Sudan) trokken.

Ontdekking

In 1973 zou ofwel, Eide Mariff of het archeologisch team van de Amerikaanse Fred Wendorf toevallig op de site zijn gestuit. Het viel op dat er stenen stonden in een droog meerbekken (Playa) die eigenlijk normaal zouden zijn weggespoeld. Gedurende de opgravingen in 1990 door Wendorf en een team van opgravers, waaronder de Poolse archeoloog Romuald Schild. Kwam de opvallende steencirkel uit het zand tevoorschijn (zie publicatie in Nature, 1998). Sommige stenen, die bijna 3 meter lang zijn, waren van meer dan een anderhalve kilometer naar de site gesleept. Er schijnen nog meer kleinere steencirkels in de Sahara te liggen. Wellicht zijn ze nog veel ouder. Toeristen vormen een bedreiging voor deze sites omdat ze deze vernielen. Daarom heeft de regering de stenen van Nabta Playa verplaatst naar het Nubian museum in Aswan. Daar is nog veel meer moois te bekijken van zowel de Egyptische als Nubische cultuur.

Tekst Katinka Korevaar