De aarde verbergt velerlei schatten die de moderne mens een blik op het verre verleden gunnen. Archeologen doen hun best deze voorwerpen boven water te krijgen. Scherven, speerpunten, sieraden, resten van kleding en botten. Heel soms ontdekken zij zoiets vluchtigs en ongrijpbaars als voetstappen.
Het merendeel van de voetstappen die een mens in zijn leven zet blijven niet bewaard. Hoogstens in het geheugen van een stappenteller maar de afdrukken zelf zeker niet. Toch is er af en toe sprake geweest van buitengewone omstandigheden waardoor voetstappen van onze voorouders bewaard zijn gebleven.
Voor het preserveren van een voetafdruk zijn de volgende factoren van belang: zacht sediment waarin een afdruk gemaakt kan worden, een rustige omgeving die de afdruk niet aantast en snelle opvulling van de afdruk met een of ander bezinksel. Kustgebieden en rivierdelta’s blijken gunstige milieus om voetafdrukken voor het nageslacht vast te leggen.
Deense vissers
Vooruitlopend op de aanleg van een onderwatertunnel tussen het Deense eiland Lolland en het Duitse eiland Fehmarn onderzochten Deense archeologen in 2014 een opgedroogd fjord. In de steentijd stond hier water en was het een plek waar mensen visten en offers brachten. Een goede stek om naar overblijfselen uit die tijd te zoeken, voordat het fjord verdween onder een bovengronds complex dat bij de tunnel gebouwd zou worden.
De inspanningen werden beloond: onderzoekers vonden twee voetstappen die ergens tussen 2.000 en 5.000 v. Chr. achtergelaten zijn. “Een unieke vondst,” aldus Terje Stafseth, archeoloog bij het Lolland-Falster Museum. “Normaal gesproken vinden we afval in de vorm van gereedschappen en aardewerk maar hier is sprake van een heel ander soort spoor uit het verleden, voetafdrukken die een mens heeft achtergelaten.”
De onderzoekers vermoeden dat de afdrukken van twee vissers zijn die tijdens een storm het koude water in waadden om hun visgerei veilig te stellen. In de steentijd bouwden mensen vallen van netten en palen waar ze vis mee vingen. Behalve voetstappen hebben de onderzoekers ook restanten van die visvallen gevonden.
Waarschijnlijk zijn de voetafdrukken bewaard gebleven dankzij het onstuimige weer. De vissers worstelden met hun visgerei waardoor hun voeten dieper wegzonken in de bodem en de afdrukken meteen werden bedekt met zand. De gevonden sporen bestaan uit afwisselende laagjes modder en zand.
Canadese voetsporen
In datzelfde jaar groeven onderzoekers de eerste voetstap uit van wat er uiteindelijk negenentwintig zouden worden op het strand van Calvert Island, een eiland voor de kust van de Canadese provincie British Columbia. Ze schatten dat de afdrukken 13.000 jaar oud zijn, achtergelaten aan het einde van de laatste ijstijd. Daarmee zijn het de oudste exemplaren op het Amerikaanse continent.
Op basis van de gegroepeerde afmetingen concluderen de onderzoekers dat de afdrukken waarschijnlijk van drie verschillende individuen afkomstig zijn, twee volwassenen met schoenmaat 34 en 41 en een kind met schoenmaat 25. Bij sommige voetsporen zijn ook de tenen zichtbaar, een teken dat diegene op blote voeten liep.
Op het moment dat de voetstappen gezet werden, lag de zeespiegel zo’n twee tot drie meter lager dan nu. De afdrukken liggen net voorbij de kustlijn in die tijd. De onderzoekers speculeren dat het gaat om een groep mensen die uit een boot stapte en naar een hoger gelegen en droger verzamelpunt wandelde.
Een theorie over de aankomst van de eerste mensen in Amerika is dat zij tijdens de laatste ijstijd vanuit Azië over de Beringlandbrug migreerden en vandaar naar het zuiden trokken, hetzij verder landinwaarts, hetzij langs de kust over zee. Zowel ten noorden van British Columbia in Alaska als ten zuiden in Oregon is archeologisch bewijs van menselijke aanwezigheid gevonden. De sporen op Calvert Island maken het aannemelijk dat mensen de tussenliggende afstand over water aflegden.
Engelse Homo antecessor
Voorgaande vondsten waren het resultaat van doelgerichte opgravingen. Soms echter zorgt erosie voor toevalstreffers. Zo ontdekten archeologen Martin Bates en Nick Ashton in het voorjaar van 2013 voetsporen op het strand van het Engelse Happisburgh. Vloedgolven hadden de nacht daarvoor aanzienlijke hoeveelheden zand afgevoerd en de afdrukken blootgelegd. “In eerste instantie wisten we niet precies wat we zagen”, aldus dr. Ashton, “maar het werd al snel duidelijk dat de holtes op menselijke voetstappen leken”.
In 1993 waren de Nederlandse hoogleraren archeologie Wil Roebroeks en Thijs van Kolfschoten tot de conclusie gekomen dat de eerste betrouwbare sporen van mensachtigen in Europa 500.000 jaar oud zijn. De voetstappen in Happisburgh brachten daar verandering in: zij bleken 800.000 jaar oud en daarmee de oudste voetsporen buiten Afrika.
Een groep van minimaal vijf volwassenen en kinderen liep zuidwaarts over de modderige oevers van een rivier. De afmetingen van de sporen suggereren een lichaamslengte tussen 93 centimeter en 1,73 meter. Mogelijk gaat het om individuen van de soort Homo antecessor. Alleen van deze soort zijn in West-Europa fossielen van eenzelfde leeftijd gevonden, in de kalksteengrotten in de Spaanse provincie Burgos.
Keniaanse Homo erectus
Voetafdrukken geven informatie over de vorm van de voeten en de manier van lopen. Elk spoor dat gevonden wordt betekent een stapje dichter bij een antwoord op de vraag wanneer onze voorouders de manier van lopen ontwikkelden die wij gewend zijn.
De omgeving van het Keniaanse dorp Ileret aan de oever van het Turkanameer is een belangrijke vindplaats voor fossielen van mensachtigen. In 2009 werden hier voetstappen van meer dan twintig Homo erectus individuen gevonden met een geschatte leeftijd van 1,5 miljoen jaar oud. Uit de afdrukken leiden wetenschappers af dat deze mensachtigen op dezelfde manier liepen als de moderne mens. De afdrukken zijn van verschillende mannen die mogelijkerwijs met elkaar optrokken en samenwerkten, een sociale gedraging die de mens onderscheidt van andere primaten.
Tanzaniaanse Australopithecus afarensis
De oudste voetsporen van een voorouder van de moderne mens werden in 1977 gevonden in versteende vulkanische as in Laetoli in het noorden van Tanzania. Vijfenveertig kilometer noordelijker ligt de Olduvaikloof, een van de belangrijkste prehistorische vindplaatsen ter wereld. De voetstappen duiden op een pad dat gevolgd werd; over een afstand van zevenentwintig meter zijn zo’n zeventig voetafdrukken gevonden van de Australopithecus afarensis. De voetstappen zijn 3,6 miljoen jaar oud. Deze mensachtige liep rechtop maar met een andere tred dan de moderne mens. Onderzoekers denken dat hij zijn gewrichten meer boog bij het stappen en een minder gewelfde voet had.
Vondst op Kreta
Tijdens een vakantie op het Griekse eiland Kreta in 2002 ontdekte de Poolse paleontoloog Gerard Gierliński bij toeval een paar voetstappen op een stuk rots bij het strand van Trachilos. De afdrukken zijn 6,05 miljoen jaar oud en lijken afkomstig van een rechtop lopende voorouder van de moderne mens. Dat is op zijn zachtst gezegd opmerkelijk want de algemeen geldende opvatting is dat mensachtigen pas 1,5 miljoen jaar geleden in Europa aankwamen. De voetstappen zijn zelfs zo’n 2,5 miljoen jaar ouder dan de voetstappen in Tanzania waarvan aangenomen word dat het de oudste voetafdrukken van een mensachtige zijn. Daarmee zet deze vondst vraagtekens bij hedendaagse theorieën over de evolutie van de mens.
Gierlinski noemt het de meest uitzonderlijke vondst in zijn carrière. “Dit zijn de oudste mensachtige sporen ter wereld, onverwachts gevonden in Europa en niet in Afrika. Vanzelfsprekend is dit van belang.”
Bronnen
The earliest occupation of Europe (1995)
Early Hominin Foot Morphology Based on 1.5-Million-Year-Old Footprints from Ileret, Kenya (2009)
‘Extraordinary’ 5,000-Year-Old Human Footprints Discovered (2014)
Hominin Footprints from Early Pleistocene Deposits at Happisburgh, UK (2014)
Earliest footprints outside Africa discovered in Norfolk (2014)
Footprints found on B.C.’s Calvert Island could be oldest in North America (2015)
Footprints reveal direct evidence of group behavior and locomotion in Homo erectus (2016)
Possible hominin footprints from the late Miocene (c. 5.7 Ma) of Crete? (2017)
Terminal Pleistocene epoch human footprints from the Pacific coast of Canada (2018)
One hell of an impression (2018)
Over oude wegen – Mathijs Deen (2018)
Genuine Brannock Device Conversion Chart
