We konden voor het eerst in jaren weer schaatsen op natuurijs! Iets wat wij nu vooral doen voor ons plezier. We schaatsen voornamelijk rondjes of tochten, maar zien het niet zozeer als transportmiddel voor een route van punt A naar B. Schaatsen bestaat al heel erg lang. Ook al doen we dat niet precies op dezelfde manier als toen.
De oudste schaatsen
Iedereen kent wel de schaatstypen, noren of Friese doorstappers. Het oudste type schaats dat de mens gebruikt heeft, noemen we glissen. Deze schaatsen werden gemaakt van vlakgeslepen dierenbotten. Runder- of paardenbotten waren hier geschikt voor, vooral een middenvoets- en middenhandsbeen of het spaakbeen. Soms werden er ook ribben gebruikt. Glissen hebben meestal gaten in de zijkant. Daar werd een leren riempje of pees doorheen gedaan, om vervolgens de glissen aan je voet te kunnen vastmaken. Eén van de grootste verschillen met moderne schaatsen is dat je je niet kunt afzetten. Dat betekent dat je dus niet zelfstandig vooruit komt. Waarschijnlijk gebruikten mensen daarom stokken om in het ijs te prikken om zich daarmee af te zetten. Toch kom je met minder energie, sneller vooruit op glissen dan door te lopen, zeker over ijs. Dit is zelfs getest aan de hand van experimentele archeologie (Formenti, F. and Minetti A. 2007).
Waar schaatsten mensen al in het verleden?
De benen glissen komen we op veel plekken tegen, maar logischerwijs wel alleen in gebieden waar veel water was. De meeste vondsten komen uit Finland, Nederland, Zweden, Noorwegen en Noord-Duitsland, maar ook in Estland, Polen, België, Engeland, Letland, Denemarken, Hongarije en Canada worden nabij waterrijke plekken glissen gevonden (Formenti, F. and Minetti A. 2007, p2.). Daarnaast vinden we glissen uit verschillende tijdsperioden. Op basis van gedateerde glissen die gevonden zijn bij archeologisch onderzoek is vastgesteld dat mensen in Centraal- en Noord-Europa al vanaf de bronstijd, ongeveer 2000 voor Christus, begonnen met schaatsen.
Ontstaan van schaatsen
Wetenschappers denken dat het schaatsen op glissen ontstaan is in Finland. Deze theorie is onder andere gebaseerd op simulaties en berekeningen. Er is gekeken naar de maximale energiewinst die het verplaatsen op glissen oplevert in plaats van lopen. In Finland, waar zo’n 60.000 meren zijn, ligt deze winst ongeveer tien keer hoger dan in de andere eerder genoemde landen. Het onderzoek laat zien, vooral in het geval van Finland, dat glissen dus ook echt al een effectief vervoersmiddel waren in de prehistorie.
Glissen in Nederland
Glissen vinden we bijna door heel Nederland. Het zijn bij opgravingen uit de middeleeuwen relatief gangbare gebruiksvoorwerpen. Omdat botmateriaal in veel omstandigheden vergaat, is de kans ook veel kleiner om glissen uit een vroegere periode aan te treffen. Op de website van het Fries museum valt een middeleeuws exemplaar te bewonderen.
De benen glissen werden langzaam aan vervangen voor een houten variant met een smal stuk ijzer eronder. Ondanks dat de eerste ijzeren schaats al in de dertiende eeuw gebruikt werd, bleven benen glissen tot laat in de negentiende eeuw in delen van Europa nog in gebruik. Het grootste voordeel van ijzeren schaatsen is dat hierdoor wel kon worden afgezet.
Bronnen:
Formenti, F. and Minetti A. 2007. The first humans travelling on ice: an energy-saving strategy? Biological Journal of the Linnean Society 2008, (93) p. 1-7
https://www.friesmuseum.nl/collectie/een-greep-uit-de-collectie/benen-glissen
