Eigen kleding naaien,weven, haken, breien, net zoals tijdens de eerste coronagolf, beleven textiele handwerken een ware wederopbloei. En (her)ontdekken we dat b.v. kleding die kapot of afgedankt is, vaak nog gerepareeerd of hergebruikt kan worden.
Textiel reclycen als modern fenomeen? Nee hoor, tot in de prehistorie was er sprake van hergebruik en maakten praktijken die daaronder vallen, deel uit van het menselijk bestaan.
Wat verstaan we onder textiel?
Textiel betekent oorspronkelijk `al wat geweven is`. Het woord is afgeleid van het Latijnse woord `texere` dat weven betekent. In het moderne spraakgebruik wordt `textiel` veel ruimer gebruikt en vallen b.v. gevilte, gehaakte en gebreide stoffen er ook onder.
Recycle
Het woord “recycling” wordt meestal gebruikt als verzamelnaam voor alle soorten inzameling, sortering en be- en verwerking van afval dat op de een of andere manier hergebruikt kan worden.
Recycling kan twee kanten op: upcycling of downcycling.
Upcycling houdt in dat het gerecyclede materiaal wordt verwerkt tot een nieuw, kwalitatief gelijkwaardig product: van glasafval nieuwe glazen potten maken; restafval van de spin- en weefindustrie verwerken tot nieuwe garens.
Downcycling daarentegen betekent dat het nieuwe product kwalitatief minder is dan het origineel, bijvoorbeeld afgedankte kledingstukken die als filter of poetsdoek eindigen.
Helaas bestaat er nog geen goede en efficiënte recyclingmethode voor textiel. Een klein deel wordt gerecycled tot nieuwe textiel, oftewel upcycling. Het overgrote deel wordt verwerkt tot b.v. isolatiemateriaal, stoffering of vulling van matrassen.
Hergebruik van textiel in vroegere tijden
Door de eeuwen heen was textiel te waardevol om zomaar weg te gooien als het was versleten. De productie ervan was een handmatig, tijdrovend proces waar men zich maar al te goed van bewust was.
De uitvinding van door stoom aangedreven spin- en weefmachines (18de eeuw), zorgde ervoor dat in betrekkelijk korte tijd de kleine en ambachtelijke werkplaatsen grotendeels verdwenen.
Vanaf die tijd werd het mogelijk méér textiel te produceren in kortere tijd en voor minder kosten. En werd het dus in haar algemeenheid makkelijker afstand te doen van opgebruikt huishoud- en kledingtextiel.
Uitzondering vormden tijden waarin grondstoffen en middelen schaars waren (b.v. oorlogstijd) en men op grote schaal terugkeerde naar handwerk, repareren en hergebruik.
Hoe verder we teruggaan in de tijd, hoe moeilijker het wordt om textielresten te indentificeren. Toch is er ook uit vroegere tijden hergebruik van textiel bekend.
Een van de voorbeelden is een specifiek hergebruik in de late middeleeuwen (jaar 1000-1500) en vroegmodern Europa (jaar 1700-1800). Onder de Europese elites was het gebruikelijk om waardevolle textiel zoals trouwkleding of andere kostbare kleding te doneren aan de katholieke kerk. De kleding werd vervolgens verwerkt tot kerkelijke gewaden, b.v. kazuifels.
Dergelijke liturgische gewaden worden nog steeds in talloze Europese kerken en kloosters bewaard. In sommige gevallen zijn de personen die de kleding hebben gedoneerd evenals het vroegere gebruik van de gedoneerde stoffen, bekend.
Een ander voorbeeld is textiel dat tussen vloer en plafond of tussen twee scheidingswanden in huizen en kastelen werd gevonden. Het diende, samen met bewerkt hout en stukken schoenleer als isolatiemateriaal.
Onder de vondsten bevonden zich in reepjes gescheurde kledingstukken van o.a. zijde en veel fragmenten van kleurrijke stoffen. De knopen in sommige stukken doen vermoeden dat de repen stof ook als bindtouw werden gebruikt.
Van gewone gebruikstextiel uit de late middeleeuwen zijn helaas nog maar weinig sporen over, vandaar dat dit soort ontdekkingen een wezenlijke bijdrage leveren aan onze kennis van de textielgeschiedenis in haar algemeenheid.
Een bijzondere vondst uit de vroege middeleeuwen is de tuniek van Bernuthsfeld uit Duitsland. Het kledingstuk werd gevonden in een moeras en behoorde aan een man die ongeveer 1400 jaar geleden leefde. Het bijzondere van de tuniek is de samenstelling: er werden 45 losse stukken textiel (lompen) gebruikt om het kledingstuk in elkaar te naaien. De onderdelen zijn van verschillende kwaliteit (van grof tot heel fijn) en voor het weven zijn verschillende technieken gebruikt. Verschillende `patches` vertoonden sporen van eerder gebruik.
Vondsten uit de prehistorie
De meeste prehistorische vondsten van hergebruikt textiel komen uit de zoutmijnen van Hallstatt en Durrnberg-Hallein, Oostenrijk. Beide mijnen bieden uitstekende condities voor de conservering van organisch materiaal door de hoge zoutpenetratie. Het gaat overigens niet alleen om textielvondsten, maar ook om ander organisch materiaal zoals leer en hout.
Textiel uit de zoutmijnen wordt meestal gevonden als kleinere, gescheurde fragmenten.
Aangenomen wordt dat het textiel al als vodden de mijn in is gebracht om het voor verschillende doeleinden te hergebruiken. Voorbeelden hiervan zijn:
- aan elkaar geknoopte repen stof die waarschijnlijk werden gebruikt als bindmateriaal. In de mijn van Durrnberg werd een uitzonderlijk vondst gedaan in de vorm van een stuk gekleurd weefsel dat oorspronkelijk als kledingstuk dienst zal hebben gedaan en uiteindelijk werd gebruikt om het gebroken handvat van gereedschap te repareren;
- als bevestigingsmateriaal om metalen bijlen of pikhouwelen klemvast te zetten in de houten steel;
- als bedekking/bescherming van ijzeren gereedschappen. In olie of vet gedrenkt textiel bood bescherming tegen roestvorming;
- als wondverband (bloedstelpend of ondersteunend bij genezing);
- als lap voor het reinigen van handen en gezicht (`washandje`);
- toilet`papier`.
Slow fashion en Fast fashion
Zoals eerder vermeld in dit artikel was textiel in vroegere tijden te waardevol om het, eenmaal versleten, af te danken. Dit vanwege de vaak moeizaam verkregen grondstoffen, maar vooral ook door de relatief lange tijd die nodig was om het te maken.
Naar aanleiding van archeologische experimenten is berekend dat b.v. het maken van een wollen tuniek ongeveer 480 werkuren kostte. Deze berekening is tot stand gekomen door de uren van het hele proces bij elkaar op te tellen: van het sorteren van de vuile wol tot en met het in elkaar naaien van de tuniek. Met een 36-urige werkweek is dat ruim 3 maanden werk. Niet zo gek te bedenken dat je afgedragen en opgebruikte textiel niet snel van de hand deed, maar er andere bestemmingen voor zocht!
In onze tijd is kledingproductie massaproductie. Elke week zijn er wel nieuwe modecollecties te vinden op internet waarvan de producten maar kort worden gebruikt. Dit noemen we `fast fashion`, een begrip dat naar een consumptie- cultuur verwijst waarin consumenten vaak en veel goedkope en kwalitatief mindere kleding kopen. De kleding wordt slechts korte tijd gedragen en vervolgens snel van de hand gedaan (‘wegwerpkleding’).
Als er spullen in overvloed zijn, accepteren mensen gemakkelijker een verspillende houding. Voor het grootste deel van de geschiedenis waren de meeste dingen niet in overvloed aanwezig en werd er heel zuinig mee omgegaan. Dit gebeurde niet zozeer uit ideologische motieven maar uit noodzaak.
Fast fashion lijkt een makkelijk iets om gebruik van te maken, maar vraagt een hoge prijs:
- uitbuiting van mensen;
- relatief zeer hoog waterverbruik. Dit geldt vooral voor katoen;
- vervuiling van de bodem door chemicaliën;
- CO2-uitstoot. De mode-industrie is verantwoordelijk voor 10% van de wereldwijde CO2-uitstoot. Dat is meer dan de uitstoot van lucht- en zeevaartverkeer samen.
Door alle tijden heen is het recyclen, het hergebruiken van textiel in diverse vormen gangbaar geweest. Deze `circulaire economie` gold niet alleen textiel, maar ook het hergebruik van metalen (brons, ijzer), hout, bot, gewei, aarde- werk en vuursteen.
Dit in ogenschouw nemende, kunnen we het verleden goed gebruiken: het laat ons het belang inzien van zuinig omgaan met grondstoffen, hulpbronnen en materialen, een belang dat geworteld is in onze geschiedenis.
Niet recycling en circulaire economie zijn het bijzondere, het nieuwe, maar massa- en wegwerpproductie vormen de afwijking, de abnormaliteit.
Het huidige `gebruiken en snel weggooien` raakt gelukkig achterhaald. Steeds meer mensen, merken en bedrijven zetten in op circulaire productie-ketens waarbij de basis gevormd wordt door duurzaamheid, betere kwaliteit, minder(en), hergebruiken en recyclen.
Gebruikte literatuur:
- Antoinette Rast-Eicher: Recycling von Textilien; NIKE-bulletin, 2011;
- Mónica de Bolsos Monai: RECICLAJE TEXTIL, RECICLAJE CREATIVO, Blog, 2019;
- Karina Grömer: Recycling of Textiles in Historic Contexts in Europe. Case Studies from 1500 BC till 1500 AD; www.academia.edu, 2017
- Marie-Thérèse Wisniowski: Hallstatt Textiles Art Review, 2013, Art Quill Studio;
- Wikipedia;
- Wikimedia Commons
- fashionforgood.com
