Megalieten en kuiltjes in megalieten interesseren me enorm. Het is een mysterie. Niet alleen is het mij onbekend waarom de kuiltjes me zo interesseren, het is ook niet bekend waarom de kuiltjes in de stenen zijn aangebracht. Er zijn wel verschillende theorieën.
De kuiltjes worden ook wel napjes of schaalkuiltjes genoemd. De stenen met deze ‘napjes’ zijn bekend als ‘napjesstenen’. Bij onze oosterburen zijn talloze Grosssteingraben en afzonderlijke megalieten bekend waar napjes (‘Napschen’) op te zien zijn. Ook in Nederland zijn meerdere hunebedden met napjes te vinden. In 2019 stelde Mette van de Merwe vast dat op zes en mogelijk zeven Drentse hunebedden napjes te vinden zijn.
In 1819 bezocht Johann Friedrich Heinrich Arends de provincie Drenthe en beschreef onder andere het hunebed D14.
Hij vertelt dat er putjes te zien zijn die op indrukken van grote vingers lijken. Zijn gids vertelt dat de afdrukken van de reuzen zijn.
Reuzen zouden ook de hunebedden hebben gebouwd, zo beschreef Johan Picardt. Er wordt soms dus een verband gelegd met bovennatuurlijke zaken. Zo worden de Napschensteine ook wel Blut-, Druiden-, Feen-, Opfer-, Teufels- of Hexensteine genoemd bij onze oosterburen.
Niet een erg positieve benaming voor deze wonderbaarlijke stenen overigens. Je ziet het bloed zo van de stenen druipen nadat de duivels, heksen, feeën en druïden hun ritueel offer hebben volbracht.
In Nederland zijn ook enkele bloedstenen bekend. Het volksgeloof wil dat als er bij volle maan een speld in de bloedsteen bij Ede wordt geprikt, deze gaat bloeden. Piet Pel dacht dat Kernhem in oorsprong een zon-observatieplaats geweest zou kunnen zijn. Dit waren plaatsen waar men met behulp van vaste punten in het landschap via de zonnestand uit kon rekenen hoe laat het was. Zijn idee leverde een mooi stripalbum op: ‘Het witte wief’ in de Suske en Wiske reeks, waar feiten en fictie in elkaar overlopen. Maar dat mag in strips. Het gegeven over een speld (of naald) en een bloedende steen komt ook voor in Utrecht (De Gesloten Steen) en wordt eveneens over de Amersfoortse Kei verteld.
Het demoniseren van voorchristelijke plaatsen en bouwwerken vond lange tijd plaats. Men moest wegblijven van deze plekken, het was er gevaarlijk. Volgens de Zweedse folklore leven elven in de natuur en worden ze vaak gezien rond heuvels, grafheuvels, bergen en bossen. Mensen werden gewaarschuwd om op te passen voor elfjes, omdat ze mensen ziek maakten. Misschien moet je hier wat om lachen in de 21ste eeuw. Bijgelovig en kinderachtig om bang te zijn voor deze plekken, want sprookjes bestaan niet.
Einhard noemt de oorspronkelijke bevolking van Drenthe in zijn Vita Karoli Magni ‘een wild volk dat afgoden aanbad en vijandig tegenover het christendom stond’. In de zevende en achtste eeuw hadden de megalieten een belangrijke rol in de religie van nog niet bekeerde stammen. Helaas is niet bekend wat die rol exact was, want de kennis is alleen overgedragen in christelijke geschriften. Veel verder dan ‘het aanbidden van stenen is verboden’ komen we dus niet.
Ging het alleen om de religie? Misschien zaten er meer politieke redenen achter. Saksen hielden hun ‘ding’ (volksvergadering) drie keer per jaar en het bleek erg lastig om de macht in dit gebied te grijpen, want er was geen sprake van een centraal bestuur. De Saksen waren een conglomeraat van verwante stammen met elk een eigen leider, gewijde plaatsen en heiligdommen. Er zijn diverse dingen bekend die plaatsvonden bij een hunebed, zoals bij Denghoog (ding-hoogte of ding-heuvel). Karel de Grote vaardige in 789 een edict uit dat opriep tot het vernietigen van alle hunebeden.
Zat hier alleen een afkeer tegen ‘afgoderij’ achter, of was het een manier om de oude machtsstructuur af te breken? Zou het ding verdwijnen als de dingplaats was vernietigd? De dingspelen in Drenthe (Rolde, Oostermoer, Noordenveld, Dieverderdingspel, Beilerdingspel en Zuiderveld) veranderden in ieder geval in de oer-parochies van Drenthe met parochiekerken in Rolde, Anlo, Vries, Diever, Beilen en Sleen (of Emmen).
Je kunt je afvragen of de ‘aanbidding van stenen’ en andere voorchristelijke gebruiken echt verdwenen bij de bevolking. In het openbaar de oude religie aanhangen was niet slim. In de ‘Capitulatio’ werd in artikel 8 gemeld dat de Saks die weigerde te worden gedoopt en zijn religie niet wilde opgeven, moest worden terecht gesteld. Karel de Grote kreeg de bijnaam ‘predikant met het zwaard’.
Alhoewel het de bedoeling was de oude religie te doen verdwijnen door middel van de nieuwe wetten, bieden de wetboeken nu kans iets over die oude religie te weten te komen.
Zo is er de ‘Indiculus superstitionem et paganiarum’ die werd opgesteld tijdens de Frankische Kerkvergadering van 743, met daarin een opsomming van bijgelovige en heidense gebruiken. En daarin staat genoemd: ‘de hiis quae faciunt super petras’ (over de dingen die ze doen boven bepaalde stenen).
We weten niet precies hoe deze gebruiken er uit zagen, maar zeker is dat het echt enorm gevaarlijk was om naar deze plekken te gaan en vast te blijven houden aan de oude gebruiken toen de Franken aan de macht kwamen. Misschien werd je niet zozeer gegrepen door een duivel, maar de kans bestond wel degelijk dat je werd terechtgesteld als je werd betrapt op de plek die ooit zo belangrijk was. En vele plekken werden dus vernietigd, niet alleen die van steen.
We weten niet precies wat er zich vroeger afspeelde. Toch is er in onze tijden informatie beschikbaar. Van generatie op generatie werd doorgegeven dat er bijzondere plekken waren. De bouwwerken kregen een afschrikwekkende benaming of er speelden bovennatuurlijke zaken. En dankzij verzamelaars van verhalen is er nog altijd iets van deze informatie te vinden.
Sommeltjes zijn een soort aardmannetjes die in het maanlicht zouden dansen op de Sommeltjesberg, een sinds lang afgegraven grafheuvel op Texel. Pixies dansen bij Keltische offerstenen, feeën zijn aanwezig bij Bretonse megalieten, korrigans wachten op 31 oktober bij dolmens en menhirs en op het Iberisch schiereiland zijn het de reuzen (zoals de Jentil) die de bouwwerken oprichtten.
Diverse verhalen die van generatie op generatie werden doorgegeven, zijn tegenwoordig te vinden in de verzamelingen van volksverhalen. En niet zelden blijkt door middel van deze verhalen een archeologisch interessante plek te vinden, al eeuwenlang aan het zicht onttrokken.
Philippe Le Sturm, Fées, korrigans & autres créatures fantastiques de Bretagne
Ook de napjes zijn soms aan het zicht onttrokken. Na eeuwenlang aan de natuurelementen blootgesteld te zijn, is er soms niets meer van te zien met het blote oog.
Maar was het wel de bedoeling alle napjes met het blote oog te zien?
In Zweden zijn napjesstenen bekend als Æbleskivestenen, hier worden elfen in verband gebracht met megalieten en met de napjes. Wijze mannen en vrouwen trokken naar verluidt op bepaalde tijden in het geheim naar de stenen om ze met vet te vullen.
Aan de overzijde van het kanaal is de benaming voor de kuiltjes ‘cup and ring marks’, het gaat dus niet alleen om kuiltjes maar ook om ringvormige figuren. Zoals al in het begin van dit artikel vermeld: men weet niet waarom deze figuren zijn aangebracht in de stenen. Nog altijd worden er studies verricht en er zijn diverse theorieën. Zo greep een studie van Andy Jones van de Cornwall Archaeological Unit naar Hendraburnick Down mijn aandacht.
Ze wilden met het onderzoek achterhalen of Hendraburnick Down een natuurlijke formatie was of een door mensen opgericht bouwwerk. Het bleek een door mensen opgericht bouwwerk, maar ze ontdekten nog meer. De quoit op Hendraburnick Down bleek inscripties te bevatten die alleen zichtbaar werden als het donker was. Ze waren alleen te zien bij een zeer lage zonnestand (vanuit het zuidoosten) of bij maanlicht.
Duisternis werd in oude culturen vaak geassocieerd met het bovennatuurlijke en een verscherping van de zintuigen. “Als twee stukken kwarts tegen elkaar worden geslagen, ontstaat er korte tijd een gloed”, aldus Jones. “We vonden fragmenten van kwarts op de site en het kan gebruikt zijn als onderdeel van een nachtelijke activiteit, waarbij de lichtgevende kwaliteiten van de steen werden aangewend om de verborgen kunst op de rots te onthullen.
Ik geniet er van zulke dingen te lezen. Het leest als een sprookjesboek. Mijn fantasie slaat op hol en ik zie voor me hoe ook een vettige substantie oplicht bij maanlicht. Ik denk aan Tolkien, in zijn verhalen kan Elrond de kaart van Thror lezen door het te beschijnen met maanlicht. Maanletters waren een schriftsysteem dat door dwergen was uitgevonden – het waren gewone runen, maar zo geschreven dat ze alleen konden worden gelezen als het licht van de maan achter het schrift scheen.
Sommige maanletters konden bij elk maanlicht worden gelezen, maar het was mogelijk om het schrift nog geheimzinniger te maken. Meer verfijnde maanletters konden alleen worden gelezen door dezelfde vorm van de maan, of in dezelfde tijd van het jaar, als toen ze werden geschreven. Maanletters werden met zilveren pennen geschreven. De substantie ithildin, gemaakt van het edelmetaal mithril, weerkaatste alleen sterrenlicht en maanlicht.
Een voorbeeld van deze maanletters zijn te vinden op de kaart van de Eenzame Berg en de omliggende gebieden die Gandalf aan Thorin Eikenschild gaf. De maanletters waren van de meer geheime variëteit en werden op midzomeravond onder een halve maan geschreven. Er stond:
“Sta bij de grijze steen als de lijster klopt en de ondergaande zon met het laatste licht van Durins dag op het sleutelgat zal schijnen.”
Karel de Grote verwoestte niet alleen hunebedden.
In 772 vernietigde hij de Irminsul; een houten stam van niet geringe grootte die in de hoogte opgericht was om de blote hemel te vereren.
De gebroeders Grimm beschrijven in “Der Mond” een lichtende kogel bovenop een eik, die overal een kring van helder, zacht licht uitstraalde. Men kon daar alles bij zien en goed onderscheiden al was het dan niet zó helder, als bij zonneschijn.
Vier mannen brachten haar met succes naar hun eigen land en zetten haar vast op een hoge eik. Maar na hun dood ontstonden problemen, want ze namen elk een kwart van de lichtende kogel mee na hun dood.
Sint Pieter op zijn paard reed door de hemelpoort naar beneden, naar de onderwereld. Daar bracht hij de doden weer tot rust, beval hun, weer in hun graven te gaan liggen en hij nam de maan mee, en die hing hij boven aan de hemel op.
Welke informatie zit verborgen in de napjes? Zullen we daar ooit achter komen?
Andy Jones meldde: “Stonehenge does have markings, and I think that many more would be found at sites across the country if people were to look at them in different light.” Ik denk zelf dat niet alleen in Groot Brittannië nieuwe dingen gevonden kunnen worden, als men archeologische vondsten, sprookjes en volksverhalen in een ander licht zou bekijken.
Marinda Ruiter
Gebruikte bronnen
Willehad (+789); een Angelsaksische missionaris in Drenthe op de grens van prehistorie en historie, Dirk Otten, Uitgeverij Drenthe, 2017
https://nl.wikipedia.org/wiki/Napjessteen
https://hbo-kennisbank.nl/details/saxionhogeschool:21810C58-A667-432D-93CFE38A08C17363
https://erfgoedede.nl/component/content/article.html?id=63:piet-pel-verhalen-rond-kernhem
https://nl.wikipedia.org/wiki/Indiculus_superstitionum_et_paganiarum
https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/1751696X.2017.1341241
https://lotr.fandom.com/wiki/Moon-letters
https://www.grimmstories.com/nl/grimm_sprookjes/de_maan
Afbeeldingen
Dansk landskap i måneskinn (Deens landschap in de maneschijn, met dolmen nabij Vordingborg) door Johan Christian Dahl – https://digitaltmuseum.no/021047904246/dansk-landskap-i-maneskinn-maleri, Public Domain, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=73749994
Hexenstein bij Dötlingen door Niedersächsisches Landesamt für Denkmalpflege – https://denkmalatlas.niedersachsen.de/viewer/objekte/hexenstein-bei-doetlingen/, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=108064583
Älvalek (elven dansen in het maanlicht, één elf kust het water) door August Malmström – Nationalmuseum, Public Domain, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=52134425
De Oberalmer Thaidingtisch wordt ook in het wapen van de gemeente afgebeeld door Ailura – Eigen werk, CC BY-SA 3.0 at, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=23124269
Denghoog (ding-hoogte) door John N. at de.wikipedia (own work, 13.05.2005);Original uploader at da.wikipedia was Angelboer;Later version(s) were uploaded by MGA73 at da.wikipedia. – Transferred from da.wikipedia, CC BY 2.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=5944391
La Garennes des Korrigans, Finistère, door Lemra ou pas – Eigen werk, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=48222250
Korrigans dansen rond menhirs in het maanlicht door L. Dalliance — Philippe Le Sturm, Fées, korrigans & autres créatures fantastiques de Bretagne, p. 33, Domaine public, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=35592195
Hendraburnick Down door Derek Harper, CC BY-SA 2.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=13401967
Karel de Grote verwoest de Irmisul door Hermann Wislicenus – Kunst für alle (online), Public Domain, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=24369183
Krähenbaum (boom met kraaien in het maanlicht, de heuvel is een Hünengrab) door Caspar David Friedrich – 1. Transferred from en.wikipedia to Commons by Magnus Manske using CommonsHelper. (Original text: http://www.sauer-thompson.com/junkforcode/archives/2008/06/romantic-curren.html), (19 November 2008 (original upload date)), Original uploader was Ceoil at en.wikipedia2. GalleriX, Public Domain, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=13466149
