Je kunt een samenzweringstheorie tegenkomen die vertelt over het bestaan van een volledig ongedocumenteerde rots uithakkende beschaving op Malta in de prehistorie. Veel van die oeroude ondergrondse gangen, waaronder oude catacomben, maken nu deel uit van de vestingwerken en het verdedigingssysteem van het eiland. Het ondersteunt het idee dat de ridders hun forten en steden bouwden over reeds bestaande uitgegraven constructies, waarbij ze deze kant-en-klare gangen gebruikten als basis voor hun eigen gebouwen.
Ondergrondse tunnels, verborgen voor iedereen….wie kent de verhalen niet? Een van de best bewaarde geheimen van Lyon is het ondergrondse netwerk van tunnels in de vorm van een visgraat. Een dertigtal galerijen liggen op 40 meter diepte verstopt onder Croix-Rousse en werden in de jaren 60 bij toeval ontdekt. Omdat de tunnels nergens worden vermeld in de stadsarchieven, blijft het doel ervan een raadsel. Werden ze gebouwd door de Tempeliers, is het een militair overblijfsel of een gewone oude tunnel? En hoe kunnen de menselijke resten en de kinderhandafdrukken op de muren verklaard worden?
De tunnel van de Tempeliers is een 350 meter lange tunnel in de stad Akko in het noorden van Israël. Het strekt zich uit van het Tempelierskasteel in het westen tot de haven van Akko in het oosten.
Het doorkruist onderweg de Pisani-wijk en werd vroeger gebruikt als een strategische ondergrondse doorgang die het kasteel en de haven met elkaar verbond.
Ook in Nederland wordt gesproken over ondergrondse tunnels. Tijdens de beeldenstorm, in 1566, zouden de schatten van de Sint Bavokerk te Haarlem in de ondergrondse gangen zijn verstopt. Ze zeggen dat er onderaardse gangen lopen van het slot in Well naar het kasteel in Ammersoijen. In Grolle zou een ondergrondse tunnel lopen vanaf de bioscoop tot de markt. Van het slot Rijswijk liep een onderaardse gang naar slot Loevestein. Onderaardse gangen lopen van Walenstein naar Engelenburg. In Oosterwijk staat nog een deel van het oude kasteel. Daar zou een onderaardse gang moeten lopen.
Documentairemaker Rocky Grispen gelooft heilig in de legende van de Bokkenrijders en hun ondergrondse gangenstelsels. In Groningen zijn diverse verhalen over ondergrondse gangen tussen kloosters: van Wittewierum naar Scharmer; van Aduard naar Schoolholm; van Aduard naar Seiwerd; van Oldenklooster naar Nijenklooster bij den Dam. Een onderaardse gang liep van ’t klooster van Essen naar de kerk van Haren. Ook bij de borgen had men onderaardse gangen; zo te Siddeburen, en twee te Wedde, een naar de kerk, een naar de Krabbenbrug.
Een echtpaar zag bij de Nicolaïkerk in Appingedam een groep in gewaden van het ene moment op de andere in het niets verdwijnen. De vrouw omschreef de geluiden die zij daarna hoorde als ‘stemmen uit de tegels’. In de archieven van Appingedam is regelmatig sprake van ondergrondse tunnels en gangenstelsels. Grote delen van de stad zouden in vroegere dagen ondertunneld zijn om te kunnen ontkomen aan de bezetters en vijandige bezoekers. In de bibliotheek blijken oude geschriften zelfs melding te maken van ‘de ondergrondse labyrinten aan de Appe’, een onderling verbonden gangenstelsel, waarin men (als men er de weg niet kent) zeker zou verdwalen.
En er gaan allerlei verhalen over een ondergronds tunnelstelsel in Leiden: vanuit het centrum, helemaal tot aan waar in 1574, tijdens het Beleg, de Spaanse linies waren. ’t Spijker was vroeger een klooster en daarvandaan liep een onderaardse gang naar het kasteel. Er loopt een ondergrondse gang van het klooster Sint Gabriel (tegenover Hekendorp) naar een boerderij aan de Goejanverwelledijk. En ook in Ede zoude een geheime onderaardse gang tussen Huize Kernhem en de Oude Kerk zijn, volgens velen loopt hij nog door tot de Paasberg.
Al enkele eeuwen lang gaan in Arnhem geruchten over tunnels die oude panden in de binnenstad zouden verbinden met kerken en kloosters. Er deden door de eeuwen heen de wildste geruchten de ronde. En vanaf het kasteel in Breda zouden onderaardse gangen tot de Grote Kerk, het voormalige klooster (nu casino) buiten de stadsmuur en tot zelfs tot aan kasteel Bouvigne lopen. Er zou in Strijen een onderaards gangenstelsel liggen tussen kerk en klooster, maar dit werd niet aangetoond toen er gegraven werd. Ook in Breda worden soortgelijke verhalen verteld, hier werd zelfs opdracht gegeven aan wichelroedelopers om de gangen te vinden.
Volgens lokale overleveringen is Malta bezaaid met ondergrondse tunnels, zoals ik vermeldde aan het begin van dit artikel. Deze gangen bestaan zogenaamd in veel overlappende lagen die elkaar kruisen en wijd en zijd door het land reizen. Je kon van het ene eind van Malta naar het andere eind van Malta lopen ondergronds, aldus de verhalen. In mijn vorige artikel, plaats van de reuzen: megalithische tempels op Malta, schreef ik over de megalithische tempels en de verhalen die over Malta worden verteld. In dit artikel wil ik aandacht geven aan ondergrondse bouwwerken die te vinden zijn op Malta en Gozo: de prehistorische rots graven zijn niet minder indrukwekkend dan de bovengrondse megalithische tempels.
Nu plaatsen zoals het Hal Saflieni Hypogeum zijn ontdekt, wat aangeeft dat er op Malta inderdaad een prehistorische beschaving bestond die de rotsen uithakte, klinkt het idee om tunnels door het hele land uit te hakken helemaal niet zo onrealistisch. Zou Malta echt een verborgen ondergronds netwerk van tunnels en catacomben kunnen hebben die voor het publiek verborgen wordt gehouden?
Drie foto’s gemaakt circa 1900 in het Hal Saflieni Hypogeum.
Links: een grote ruimte met beschilderd dak.
Midden: een beschilderde ruimte
Rechts: een doorgang op een lager niveau
De (collectieve) rotsgraven werden van 4100 v.Chr tot in de vroege bronstijd (1500 v.Chr.) gebruikt. Van eenvoudig kleine rotstombes groeide het uit naar indrukwekkende ondergrondse monumenten. Tijdens de Tarxien fase (3150-2500 v.Chr.) kwamen architectonische en artistieke prestaties tot bloei. Versieringen in oker en in stenen uitgehouwen figuren imiteerden de figuren van bovengrondse tempels.
Het bovenste niveau van het Hal Saflieni Hypogeum is het oudste en dateert van 3600-3300 v.Chr. Het middelste niveau dateert van 3300-3000 v.Chr. Het onderste is het jongste en is aangelegd tussen 3150 en 2500 v.Chr. Het Hal Saflieni Hypogeum werd in 1902 ontdekt. Helaas is het verslag over de opgraving verloren gegaan. Het ondergrondse bouwwerk bevindt zich op een paarhonderd meter van de megalithische tempel van Tarxien. Zeer waarschijnlijk heeft ook bovengronds een megalithisch bouwwerk gestaan. In de jaren 90 toonde onderzoek een monumentaal bouwwerk aan bij de ingang van het ondergrondse gedeelte.
De collectieve begraafplaats, een opslagplaats van okerkleurige spiraalschilderingen, kleisculpturen en skeletten is gehuld in mysterie en een vruchtbare voedingsbodem voor suggestieve verhalen.
In de beroemde Australische film ‘Picnic at Hanging Rock’ uit 1975 wordt een groep schoolmeisjes en hun leraar vermist tijdens een schooluitje naar een ongewone rotsformatie. Onverklaarbare verdwijningen lijken de publieke verbeelding te prikkelen. Een soortgelijke urban legend betreft de ‘verloren kinderen’ van het Hypogeum, die aan geloofwaardigheid en internationale bekendheid won nadat het verhaal in het National Geographic Magazine van augustus 1940 was verschenen.
Het artikel vermeldt hoe een groep Maltese basisschoolkinderen en hun leraren in het Hypogeum afdaalden. Ze gingen een gang binnen om nooit meer terug te keren. Hun moeders, zo staat in het bericht, ‘hebben wekenlang verklaard dat ze gejammer en geschreeuw hoorden vanuit de grond… maar talloze opgravingen en zoekacties brachten geen spoor van de verloren zielen.’ Geen van deze beweringen is gestaafd door lokale krantenberichten of verslagen van bewoners over vermiste kinderen. Het doet denken aan de ‘stemmen uit de tegels’ in Appingedam.
Ook zijn er geen tekenen van instorting in het Hypogeum, want er is een variant op het verhaal dat de schoolklas niet terug kon komen omdat de gang waar ze in waren gegaan werd geblokkeerd door stenen en ze niet meer naar buiten konden. Een verklaring voor de mythe is ‘om kinderen te waarschuwen voor de gevaren van deze sites’, suggereert een interpretatief paneel in het Hypogeum. Maar er gaan nog altijd verhalen rond dat de overheid gangen heeft geblokkeerd om een soortgelijk drama te voorkomen.
Een beroemd artefact is de Sleeping Lady. Dit kleibeeld van een liggende dame werd gevonden in een van de kuilen van het Hal Saflieni Hypogeum op Malta. Het heeft sporen van okergele verf en men denkt dat het een “moedergodin” voorstelt. Het is afkomstig uit de Tempelperiode (4000 – 2500 v.Chr.) en wordt nu tentoongesteld in het Nationaal Museum voor Archeologie in Valleta.
Sir Tami Zammit, die geïnteresseerd was in craniologie, classificeerde enkele schedels die aangetroffen werden in het Hypogeum als “van het langhoofdige type”. Dit gaf aanleiding tot het vermoeden dat de schedels verwant waren aan de langwerpige schedels die in Zuid-Amerika werden gevonden. De verwijdering van zes gefragmenteerde schedels van de tentoonstelling in 1995, toen het Nationaal Museum voor Archeologie sloot voor renovatie, hielp de speculatie aan te wakkeren. Het museum verklaart dat de schedels niet langwerpiger zijn dan de moderne schedel. Een van de schedels is nog steeds te zien in het Hypogeum zelf.
Het is bekend dat het Hypogeum in het Neolithicum niet alleen als opslagplaats voor botten werd gebruikt, maar ook als heiligdom voor ritueel gebruik. In een kamer die bekend staat als de “Oracle Room” op het tweede niveau van het Hypogeum, is de aanwezigheid van een sterk resonantie-effect gedetecteerd: een dubbele resonantiefrequentie bij 70 Hz en 114 Hz. Met een mannenstem die op deze frequenties is afgestemd, is het mogelijk om het resonantieverschijnsel door het hele Hypogeum te stimuleren.
Verder werd ontdekt dat percussie-instrumenten de resonantie kunnen stimuleren. Laboratoriumtesten geven aan dat deze frequenties een sterk effect hebben op de menselijke hersenactiviteit. Aangezien het waarschijnlijk is dat de kamers dienden als centra voor sociale of spirituele gebeurtenissen, zou de resonantie van de kamerholten het menselijke rituele gezang en het mystieke bewustzijn hebben ondersteund.
Op Gozo is ook een ondergronds bouwwerk te vinden. Hier werd Xargha als centrale ondergrondse begraafplaats gebruikt. Het bouwwerk werd voorzien van bovengrondse megalithische ingangen en muren en ligt ten westen van Ggantija.
De Xagħra cirkel wordt beschouwd als een van de belangrijkste archeologische vindplaatsen op Malta. De megalithische steencirkel heeft een diameter van 45 meter en werd gedeeltelijk opgegraven.
Het is het enige met stenen omsloten hypogeum in Europa en de enige prehistorische necropolis op Malta die goed is opgegraven (er zijn zoals eerder vermeld geen gegevens bewaard gebleven van de opgraving met de menselijke overblijfselen en artefacten in Ħal-Saflieni die aan het begin van de 20e eeuw werden geruimd).
Tijdens de opgravingen van Xagħra werden ongeveer 220.000 menselijke botten van tussen de 450 en 800 personen blootgelegd, samen met enkele botten van dieren en een reeks artefacten, waaronder beeldjes en architecturale fragmenten.
Xargha ligt op een loopafstand van 40 minuten van de Ramla baai. Deze baai is volgens bepaalde onderzoekers de verblijfplaats van de nimf Calypso, ze woonde daar in een grot. Ze wordt verliefd op Odysseus en houdt hem zeven jaar bij zich op haar eiland, zo wordt beschreven in de Odyssee. Met de belofte van onsterfelijkheid en eeuwige jeugd probeert ze Odysseus voor zichzelf te houden.
Er wordt een kleine grot aangewezen als mogelijke verblijfplaats van de nimf, maar hoe hou je daar een man 7 jaar gevangen? Ik mag graag fantaseren dat de nimf verbonden zou kunnen zijn met een iets grotere ondergrondse ruimte of grot, zoals een hypogeum. En misschien kon je daar wel naar toe vanaf het strand…door een ondergrondse gang…
Marinda Ruiter
Bronnen
Tempels van Malta, Rijksmuseum van Oudheden, 2021, ISBN 9789071201479
https://nl.wikipedia.org/wiki/%C4%A6al_Saflieni_Hypogeum
https://nl.wikipedia.org/wiki/%C4%A6al_Saflieni_Hypogeum
https://ar.wikipedia.org/wiki/%D9%86%D9%81%D9%82_%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%B1%D8%B3%D8%A7%D9%86
https://erfgoedede.nl/component/content/article.html?id=63:piet-pel-verhalen-rond-kernhem
https://www.ad.nl/rotterdam/archeoloog-ontkracht-mythe-gangenstelsel-onder-strijen~a527bcb1/
https://www.verhalenbank.nl/items/browse?tags=ondergrondse+gang
https://nds-nl.wikipedia.org/wiki/Nedersaksische_sagen_en_legendes#Grolsche_ondergrondse_gangen
https://www.mareonline.nl/achtergrond/ondergronds-geheim/
https://erfgoed.breda.nl/nieuws/de-geheime-gangen-onder-breda-een-urbane-mythe
https://www.facebook.com/arnhem.nostalgischnederland/posts/1522005947836399
https://www.nationalgeographic.com/travel/article/secret-passageways-of-lyon
https://mercure.accor.com/local-stories/europe/france/lyon/an-underground-enigma.nl.shtml
https://www.guidememalta.com/en/stranger-things-the-mystery-of-the-lost-children-of-hal-saflieni-hypogeum
https://airmalta.com/en/blog/malta/legends-myths-in-malta-2
https://nl.wikipedia.org/wiki/Kalypso
Afbeeldingen
By TommyBee – Eget arbejde, Public Domain, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=2283668
By Richard Ellis – [1], Public Domain, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=98955741
By Richard Ellis – [1], Public Domain, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=98955742
By Richard Ellis – [1], Public Domain, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=98955744
By Ethan Doyle White – Own work, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=64442365
By Charles Frederick de Brocktorff – domaine publique, Public Domain, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=3787158
By Ethan Doyle White – Own work, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=64483232
