Sansuna, een reuzin op het eiland Gozo, ging eens naar de stad Ta’ Cenc, legde enorme stenen op een van haar schouders en droeg ze 4 km naar hun huidige rustplaats in Ġgantija, “de plaats van de reuzen”. Met haar andere arm draagt ze haar pasgeboren baby, en legt deze aan haar borst…
In 2021 bezocht ik de tentoonstelling “Tempels van Malta” in het Rijksmuseum van Oudheden. De tempels dateren uit dezelfde tijd dat de hunebedden in het noordoosten van Nederland zijn gebouwd. Enorm intrigerend om te zien wat voor bouwwerken op het eiland in de Middellandse Zee werden opgericht tussen 3600 en 2500 v.Chr.
In enkele gevallen werden in de latere Bronstijd nieuwe sites boven op de Neolithische tempels gezet, wat tot verwarring leidde bij de eerste onderzoekers die nog niet over de moderne dateringtechnologieën beschikten.
Sommige stenen blokken zijn wel zes meter hoog en wegen twintigduizend kilo. De rituelen, religie, technische kennis en het abrupte einde van het bestaan van deze megalithische cultuur is nog altijd omgeven door een zweem van mysterie. Tempels en beelden werden met opzet beschadigd, gebroken en verbrand, waarna er honderd jaar lang vrijwel niemand op de eilanden lijkt te wonen…zo vermeld het Rijksmuseum van Oudheden op de website.
In dit artikel wil ik, naast een kijkje bij deze megalithische tempels, een verfrissende duik nemen in de verhalen over het eiland en de bijzondere bouwwerken.
Het eiland Malta herbergt een aantal ongelooflijk oude bouwwerken, waaronder de Ġgantija-tempels, de Ta’ Ħaġrat-tempels en de Skorba-tempels. De oudste dateren uit 3600 voor Christus, waardoor ze een van de oudste ruïnes ter wereld zijn. Mede hierdoor wordt Malta wel gezien als het mythische Atlantis.
Er wordt gespeculeerd dat Malta in feite het enige overblijfsel is van een veel oudere beschaving. De legende zegt dat toen de stad Atlantis werd vernietigd als gevolg van zijn eigen geëvolueerde experimenten met de natuurlijke krachten van de aarde, de landmassa waaruit Atlantis bestond in stukken werd gespleten en in de zee verzonk.
Het Maltese woord voor keien (ħaġar) komt voor in Ta’Ħaġrat en in Ħaġar Qim. De Tarxien-tempels danken hun naam aan de plaats waar ze gevonden werden (afkomstig van “Tirix”, een ‘grote steen’), zoals ook de opgravingen in Skorba. Volgens de latere Maltese folklore zouden reuzen de tempels hebben gebouwd, hetgeen tot de benaming Ġgantija leidde: ‘Gigantentoren’.
Volgens de Bijbel was Paulus de Apostel – die beschuldigd werd van religieuze rebellie – in 60 na Christus op weg naar Rome om een beroep te doen op Caesar, toen zijn schip in een storm werd gevangen. Het schip verging op het Maltese eiland en Paulus kon zich zwemmend in veiligheid brengen.
In het boek Handelingen wordt beweerd dat Paulus brandhout aan het verzamelen was toen een slang hem in de hand beet. De Maltese lokale bevolking was er zeker van dat hij zou sterven aan zo’n beet, maar in plaats daarvan ervaarde Paulus geen nadelige gevolgen. Voor de bevolking het bewijs dat ze met een God te doen hadden. Het is mogelijk dat Paulus inderdaad degene was die het eiland kerstende.
In meer verhalen wordt schipbreuk geleden in dit gebied. Gozo is een van de drie bewoonde eilanden die deel uitmaken van de eilandengroep Malta. Het zou het legendarische Ogygia zijn, het eiland waar de nimf Calypso woont. In het epische gedicht van Homerus (Odyssee) is dit de plek waar Odysseus schipbreuk leed en uiteindelijk zeven jaar lang gevangen werd gehouden door Calypso. Een wijdverbreide lokale legende, een aantal historici lijken ook de bewering te ondersteunen, waaronder de Griekse historicus Callimachus. De grot waar Odysseus vermoedelijk gevangen werd gehouden, staat bekend als de grot van Calypso en kijkt uit over het strand van Ramla l-Ħamra.
Laten we een kijkje nemen bij de diverse tempels die op Malta te vinden zijn. Er zijn tot op heden 23 tempels gevonden op Malta en Gozo. Zo nu en dan treffen archeologen nog nieuwe resten aan. In de Maltese archipel zijn zes megalithische tempels te bezoeken die allen op de wereld erfgoedlijst van UNESCO staan.
Helaas heb ik geen eigen foto’s van de echte tempels op het eiland. Het bezoek aan het eiland en de tempels staat zeker nog op mijn verlanglijstje. Maar in Leiden kon ik foto’s maken van de maquettes die te zien waren op de tentoonstelling “Tempels van Malta” in het Rijksmuseum van Oudheden. Een camera bewoog boven de maquettes, zodat er op een scherm mee kon worden gekeken naar een projectie in vogelvlucht.
Van alle neolithische tempels op Malta en Gozo is die van Tas-Silġ uniek, omdat een vrouwelijke godheid werd vereerd met een zekere mate van continuïteit vanaf de neolithische tijd tot aan het christelijke tijdperk.
Toen de Feniciërs in Carthago aankwamen, werd hun godin Astarte geassimileerd met de inheemse Tanit (Tanit-Astarte). Ze was de gemalin van de god Ba’al Hammon (of Ammûn). Tanit is ‘Opener van de paden van de zon in al haar stations’ die de dagelijkse over de opkomst en ondergang van de zon regeert en ook de opkomende en ondergaande zon op verschillende plaatsen langs de horizon gedurende het jaar, met name de equinoxen en zonnewendes.
Tas -Silġ werd rond 700 v.Chr. omgebouwd door de Feniciërs met in de nieuwe tempel nog staande overblijfselen van de eerdere tempel. De latere Romeinen romaniseerden Tanit tot Juno Caelestis en wijdden een tempel aan haar in Tas-Silġ.
De site werd genoemd door de redenaar Cicero uit de eerste eeuw v.Chr. Cicero schreef in zijn ‘In Verrem’ (70 v.Chr.) dat de tempel door iedereen werd vereerd, inclusief piraten en Numidische prinsen, maar de Romeinse gouverneur van Sicilië had enkele tempelschatten gestolen.
Tijdens het Byzantijnse tijdperk werd de tempel omgebouwd tot een christelijke basiliek. De basiliek werd gebouwd in de binnenplaats van de tempel, die overdekt was met een portiek. Het vierkante gebouw had drie beuken met een apsis aan de oostkant. De prehistorische megalithische tempel werd hergebruikt als doopkapel, met het doopvont in het midden van de oude structuur. De kerk werd verlaten kort nadat de Arabieren Malta bezetten in 870 na Christus. De site werd veranderd in een steengroeve en stenen van de oorspronkelijke structuur werden verwijderd.
De oorspronkelijke naam van de heuvel is Ta’ Berikka, de naam Tas-Silġ is afgeleid van een nabijgelegen kerk van Onze-Lieve-Vrouw van de Sneeuw (Maltees: Knisja tal-Madonna tas-Silġ, gebouwd in de 18e eeuw). Er zijn maar weinig overblijfselen van de oorspronkelijke tempel te zien, maar de verspreiding van megalieten over de heuvel suggereert dat er een groot complex was met minstens 3 tempels en mogelijk een dorp eromheen.
Links: de Tal-Qadi steen en een vrije interpretatie van hoe de steen er uit kan hebben gezien.
Auteur Chris Micallef analyseerde astronomische gegevens uit de Tempelperiode in relatie tot de Tal Qadi-tempel en ontdekte dat het interval van dagen tussen bepaalde maanfasen in de reeks past die zijn opgenomen op de Tal-Qadi-steen, naast bevindingen over de uitlijning van de tempel met de zon en de maan. Hij suggereerde dat de steen misschien is gebruikt om de dagen tussen deze fasen te lezen, maar erkende dat zijn onderzoek geen definitief antwoord kon geven. Later produceerde hij een documentaire over de Tal-Qadi-steen, die een prijs won op het ‘New York International Independent Film and Video Festival’ en werd bekroond met de ‘Midalja għall-Qadi tar-Repubblika’ voor het onderzoek.
De waaiervormige Tal-Qadi-steen, gevonden in de Tal Qadi-tempel en ongeveer 4500 jaar oud, heeft stralende lijnen en symbolen die sterren en de maansikkel voorstellen; het kan een instrument zijn geweest voor sterrenobservaties. De steen was te zien tijdens de tentoonstelling in Leiden.
Kai Helge Wirth, een geograaf en kunstwetenschapper die onderzoek doet naar de steen, gelooft dat hij het mysterie heeft gekraakt. De steen, zegt hij, was een oud navigatiehulpmiddel: een kaart van niet alleen de sterren, maar ook van de waterstromingen in de Middellandse Zee. Dr. Wirth wijst erop dat natuurkundige Isaac Newton ooit theoretiseerde dat de sterrenbeelden die we kennen oorspronkelijk representaties waren van oude kustlijnen, geprojecteerd op het willekeurige sterrenveld door zeelieden om door de zeeën te navigeren. Als het waar is, zou de Tal-Qadi-steen de oudste vertegenwoordiging van de dierenriem zijn die ooit is ontdekt, duizenden jaren vóór de Egyptische Dendera. Het zou ook betekenen dat de handel tussen beschavingen aan weerszijden van de wereld duizenden jaren eerder begon dan algemeen wordt aangenomen.
Lange tijd werd aangenomen dat Mnajdra Zuid de enige tempel was met astronomische kenmerken; onderzoek door John Cox en Tore Lomsdalen (2010) toonde echter astronomische oriëntaties en uitlijningen bij veel meer tempels op Malta en Gozo aan. Het bewijs voor intentionaliteit blijft toenemen, wat wijst op een cultuur met astronomische kennis.
Er zijn twee verticale staande stenen versierd met rijen gaatjes. Onderzoekers stellen dat deze werden gebruikt om de dagen tussen het rijzen van sterren te meten.
Irene Friesen Wolfstone deed onderzoek naar de tempel van Mnajdra. Deze interdisciplinaire studie is gebaseerd op het theoretische kader van culturele studies, inclusief Afrocentrische theorie en archeomythologie, evenals inheemse, feministische en milieuperspectieven. De architectuur van Mnajdra, met zijn kruising van astronomische en matricentrische elementen, weerspiegelt veel aspecten van de Noord-Afrikaanse kosmologie, wat leidde tot haar hypothese dat het mogelijk is dat Noord-Afrikaanse astronomische kennis het astronomische ontwerp van Mnajdra heeft beïnvloed.
Cultuur is plaats- en ervaring specifiek en dus relatief vergankelijk, terwijl kosmologie millennia overleeft als ze eenmaal is verankerd in de mythen, legendes, instincten en tradities van mensen. Het is diepgaande kennis die wordt beleefd, belichaamd en vaak niet in taalkundige vorm wordt verwoord. Overblijfselen van de kosmologie worden bewaard in mythen, rituelen, tekens en symbolen, ondanks nieuwe technologie en andere culturele veranderingen (Haarmann, 2007, p. 176). Irene gebruikt in dit onderzoek de term ‘religie’ niet omdat het een conceptuele stevigheid impliceert die is gedocumenteerd in tekst, geïnstitutionaliseerde rituelen en priesterlijke functies – drie factoren waarvoor in Mnajdra weinig bewijs is.
Matricultuur, een neologisme bedacht door Tina Passman (1993), erkent dat de voortplantings- en creatieve vermogens van vrouwen verweven zijn in het menselijk denken en handelen en worden verklaard in kosmologische verhalen – een wereldbeeld dat de essentialistische ideologie van universeel patriarchaat die de westerse archeologische wetenschap van de twintigste eeuw doordringt betwist (Zweig, 1993, p. 151; Passman, p. 181).
De ingang van Mnajdra Zuid is uitgelijnd met zonsopgang op de zonnewende en equinox. De eerste stralen van de rijzende zon tijdens de zomerzonnewende verlichten de verticale orthostaat in de linker voorste apsis. De eerste stralen van de rijzende zon op de winterzonnewende verlichten de verticale orthostaat in de rechter voorste apsis. Tijdens de lente- en herfstnachteveningen verlichten de stralen van de rijzende zon de centrale doorgang en de binnenste nis.
Diverse artefacten die in Mnajdra zijn gevonden, suggereren dat een van de functies van Mnajdra was om geboortemoeders te ondersteunen. Mnajdra is mogelijk gebruikt als geboortecentrum, vergelijkbaar met de geboortekamer in Çatal Hüyük. Irene stelt dat de betekenis van Mnajdra’s architectuur alleen zal worden ontsloten als we begrijpen hoe de neolithische cultuur moederschap en geboorte zag. Ze denkt niet dat het gaat om bouwmanagers die gemotiveerd zijn door rivaliteit met naburige gemeenschappen en tempels hebben gebouwd, die zijn ontworpen voor gebruik door mannelijke elites, om de macht over de massa te behouden.
Mnajdra was een plek om het kosmische drama van tijd, ruimte, oorsprong en regeneratie na te spelen. Het onderzoek van Irene suggereert dat de functies van Mnajdra waren gericht op geboorte en niet op necrofilie.
Toekomstige studies kunnen astronomische kennis aantonen in neolithisch Maltees aardewerk en weefpatronen, net als in de Tamazight-cultuur.
Mnajdra is de zustertempel van Hagar Qim. Op een afstand van enkele honderden meters van elkaar moeten ze iets met elkaar te maken hebben. In Ħaġar Qim staat het woord Qim voor ‘verering’. De tempel Ħaġar Qim, op slechts 600 meter van Mnajdra, is de plek waar een stenen zonnewiel werd gevonden.
Het bouwwerk bestond uit een centrale hal met daaromheen vijf ellipsvormige kamers. De tempelsite werd in 1839 ontdekt onder een berg puin en puin. Het werd gebouwd tussen 3600 en 3200 v.Chr. Gerald Formosa heeft talloze voorbeelden ontdekt van de zogenaamde megalithische yard van 2,72 voet aangetroffen. Deze wiskundige constante wordt gevonden op megalithische vindplaatsen in de oude Europese wereld. Hier bij Hagar Qim (en Mnajdra) zijn voorbeelden van de megalithische yard te vinden in de afmetingen van de poortstenen en in driehoeken die op de tempelvloeren zijn geëtst.
Bij de hoofdtempel van het Hagar Qim-complex zijn uitlijningen met de zon aangebracht. Op de ochtend van de zomerzonnewende gaat de zon door een ovaal gat (bekend als het ‘orakelgat’) en gaat een apsis van de tempel binnen. De zonnestralen vallen precies op een steen in de kamer.
Bij zonsondergang op dezelfde dag gaat de zon onder in lijn met de ingang van de hoge apsis en verlicht de achterkant van een kleine nis door een stenen raam.
Een andere uitlijning die is waargenomen bij Hagar Qim is de uitlijning van de hoofdas van de tempel met de noordelijke en zuidelijke maximale declinatie van de volle maan. Interessant is dat het de enige megalithische tempel is met twee ingangen (een andere “deur” bevindt zich tegenover de hoofdingang van de façade).
Hagar Qim is de vindplaats van de Venus van Malta, één van de ‘Fat Ladies’. Er werden diverse ‘Fat Ladies’ tentoongesteld in Leiden: de figuren die doorgaans als dames of moedergodinnen gezien worden.
Ta’ Skorba werd tussen 1961 en 1963 opgegraven onder leiding van de Britse archeoloog David Hilary.
De grijze Skorba (4500-4400 v.Chr.) en de Rode Skorba (4400-4100 v.Chr.) vertegenwoordigen de oudste nederzettingskeramiek op het eiland. Opgraving van de kamers van Ta’ Skorba onthulden runderbotten die door wrijving in de vorm van fallussen waren gesneden, gebroken geitenschedels en vooral stenen en terracotta beeldjes. Deze beeldjes, de oudste in Malta, stellen vrouwelijke torso’s voor met een gestileerde borst en een goed gemarkeerde schaamdriehoek. David H. Trump associeert deze set vrouwelijke beeldjes met de aanbidding van een ‘moedergodin’ of een ‘vruchtbaarheidsgodin’ die de productiviteit van het land zou bevorderen.
Moedergodin of “godin van de vruchtbaarheid” ontdekt in Skorba (4400-4100 v.Chr.).
De Ta’ Ħaġrat-tempels liggen op ongeveer 900 meter van die van Ta’ Skorba. De tempels van Ta’ Ħaġrat werden tussen 3600 v.Chr. en 3200 v.Chr. gebruikt.
De hoofdtempel van de Ta’ Ħaġrat-tempels wordt gedateerd op 3600-3000 v.Chr. en David Trump dateerde de subtempel op 3300-3000 v.Chr. De laatste werd gebouwd van aanzienlijk kleinere stenen dan de hoofdtempel.
Op maandag 3 september 1923 werd in de Oost-tempel een gebeeldhouwd schaalmodel van een overdekt megalithisch gebouw gevonden. Een schets gevonden in de parochieregisters van Mgarr is de enige vermelding van de plek waar dit model werd gevonden.
De tempel van Tarxien komt uit de latere periode. Deze tempel bevat de meest rijkelijk versierde steenblokken. Geen enkele steen is op dezelfde manier gedecoreerd. De spiralen zouden voortgekomen zijn uit de eerdere gaatjes/putjes die ook in andere tempels te zien zijn.
De tempel werd ontdekt in 1915, nadat boeren erover klaagden dat er steeds grote stenen aan de oppervlakte verschenen. De vier afzonderlijke tempels zijn verbonden door een vierkante binnenplaats en elk van hen is toegankelijk via aparte ingangen. De constructie van deze structuren is gedateerd tussen 3600 en 2500 voor Christus, met een fase van hergebruik tussen 2400 en 1500 voor Christus.
Bijzonder interessant is dat Tarxien zeldzaam inzicht geeft in hoe de megalieten werden gebouwd: stenen bollen werden buiten de zuidelijke tempel achtergelaten. Van bijzonder belang op de tempelsite zijn de rijke en ingewikkelde versieringen, waaronder afbeeldingen van in reliëf gesneden huisdieren, altaren en schermen versierd met spiraalontwerpen en andere patronen.
Er is gesuggereerd dat de Tarxien-tempels aanvankelijk werden gebruikt voor dierenoffers. Dit wordt ondersteund door de ontdekking van botten van dieren, gereedschappen (waaronder een vuurstenen mes), altaren en reliëfs van huisdieren.
Bijzonder is het altaar in de zuidwestelijke Tarxien-tempel. Het altaar heeft een verstopte holte. Een replica van dit altaar was te zien tijdens de tentoonstelling in Leiden en ook in de tempel is een replica te zien. Het origineel bevindt zich in het Nationaal Museum voor Archeologie in Valletta.
Gaten in de stenen blokken aan weerszijden van de ingangen, die naar verschillende delen van de tempels leidden, waren waarschijnlijk een soort oud scharnier voor het bevestigen van een deur gemaakt van een materiaal dat al lang vergaan is. Alle vondsten wijzen op rituele activiteiten, maar de precieze aard hiervan is nog steeds ongrijpbaar.
Midden: Een beeldje gevonden tijdens opgravingen van de Tarxien-tempels. Nu te zien in het kleine bezoekerscentrum.
Rechts: Replica van een altaar in de zuidwestelijke Tarxien-tempel. Duidelijk te zien is de verstopte holte aan de voorkant.
Ġgantija betekent zoiets als reuzentoren. Hier, op het eiland Gozo, liggen binnen een redelijk bewaard gebleven muur twee tempels. De oudste van de twee komt uit 3400 v. Chr. en is 27 meter lang. De nieuwere tempel dateert nog altijd van voor het jaar 2200 v.Chr. Deze tempel heeft een lengte van 19,5 meter en zou maar liefst vijftien meter hoog geweest zijn, waardoor deze al vanaf grote afstand te zien was.
Bij de ingang van de tempel staat een groot stenen blok met een nis. Archeologen vermoeden dat dit werd gebruikt als een zuiveringsstation voordat men het het complex binnenging. Er zijn altaar-achtige structuren in verschillende apsissen, een haard die nog steeds sporen van verbranding vertoont, aardewerk, ‘dikke dame’-beelden, dierenbotten, muurpleister beschilderd met rode oker en een conisch gevormde menhir of staande steen aangetroffen.
(Nationale Bibliotheek, Valletta, Malta).
Op Malta ligt ook de Gebla ta’ Sansuna in Xaghra, deze ‘rots van de reuzin’ is (waarschijnlijk) een dolmen. Reuzen maken al duizenden jaren deel uit van de mythologie, folklore en religie en het is niet meer dan logisch dat ze hun weg hebben gevonden naar het megalithische tijdperk, een tijd waarin gigantische stenen werden gewonnen, gesneden en tot structuren werden opgebouwd lang voordat geavanceerde technische technieken waren ontwikkeld.
Waarom eindigde de geavanceerde Tempelperiode op Malta rond 2500 v.Chr. zo plots? Er zijn verschillende theorieën, zo zou enorme droogte het eiland onbewoonbaar hebben gemaakt, mede veroorzaakt door het in cultuur brengen van het eiland. Een ding is zeker; een tijdlang werd het gebied verlaten na de megalithische Tempelperiode. Een andere cultuur bevolkte het eiland eeuwen later en de megalithische tempels waren inmiddels in onbruik geraakt. Sommige bouwwerken kregen een tweede leven. Zo werd Tarxien een begraafplaats in de Bronstijd.
Tot op de dag van vandaag gelooft de lokale bevolking dat de tempels van de eilanden Malta en Gozo, met name die van Ġgantija, het werk waren van reuzen. De tempel van Ggantija is volgens de verhalen gebouwd door de reuzin Sansuna. Hier begon ik dit artikel mee. Het kauwen op tuinbonen zou het geheim zijn achter haar enorme krachten.
Archeologische vondsten tonen aan dat Mnajdra een geboortecentrum kan zijn geweest vele duizenden jaren geleden. En Sansuna droeg een pasgeboren baby op haar arm, terwijl ze de stenen naar Ggantija droeg. Het is indrukwekkend welke informatie verhalen over enorme afstanden in tijd kunnen overdragen, misschien moet je het allemaal niet te letterlijk zien…
Marinda Ruiter
Bronnen
Tempels van Malta, Rijksmuseum van Oudheden, 2021, ISBN 9789071201479
https://en.wikipedia.org/wiki/Tas-Sil%C4%A1
https://www.corinthia.com/palace-hotel-and-spa/discover-malta/maltese-myths-and-legends/
https://nl.wikipedia.org/wiki/Megalithische_tempels_van_Malta
http://jis.athabascau.ca/index.php/jis/article/view/247/368
http://www.maltapagina.nl/mega.html
https://www.themodernantiquarian.com/site/11660/gebla_ta_sansuna.html#inlineMap
https://artsandculture.google.com/exhibit/were-prehistoric-temples-roofed/RgJyrkLOnLzALw
Afbeeldingen
Gantija, zuidelijke tempel: aquarel van C. de Brochtorff, ca.1829 – noordoostelijke apsis, met spiraalmotieven (Nationale Bibliotheek, Valletta, Malta) van https://www.researchgate.net/figure/gantija-south-temple-watercolour-by-C-de-Brochtorff-c1829-showing-screen-across_fig4_264776927
Typologie van de tempels op Malta door Hamelin de Guettelet – travail personnel d’après Trump, Publiek domein, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=3854512
Kaart naar het boek Handelingen en de apostelen vab nem ismert, Publiek domein, via Wikimedia Commons
Odysseus en Calypso in de grotten van Ogygia. Schilderij van Jan Brueghel de Oudere (1568–1625) door Jan Brueghel de Oude – [1], Publiek domein, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=1859274
Schematische weergave van de equinoxen en zonnewendes door Stijndon – Eigen werk, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=25269467
De helderste hemellichamen van de Tal-Qadi-hemeltafel door Bautsch – Eigenes Werk, CC0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=98197987
Foto van Mnajdra Zuid, ca. 1900 door Unknown author – This file was derived from: A scene at Mnajdra temple Malta circa 1900.tif, Public Domain, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=64395820
Ħaġar Qim in een 1776 schilderij van Jean-Pierre Houël door Készítette: Jean-Pierre Houël – domaine publique, Közkincs, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=3809585
Altaar met levensboom en veel putjes in Hagar Qim doorKit36a at Hungarian Wikipedia, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=47730102
Diverse locaties en objecten die zijn aangetroffen in Hagar Qim, 1861 See page for author, Public domain, via Wikimedia Commons
Moedergodin door Hamelin de Guettelet – travail personnel photographie faite au musée d’archéologie de La Valette, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=3770678
Detail van de tempel van Skorba door Hans A. Rosbach – Власна робота, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=9630511
De tempel van Skorba door Hans A. Rosbach – Власна робота, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=9630384
De stenen zouden zijn gebruikt om de megalieten te verplaatsen door Hamelin de Guettelet – Own work, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=3888543
Een beeldje gevonden… door Ethan Doyle White – Own work, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=64458074
Model van een tempel door Hamelin de Guettelet – travail personnel photographie au musée national d’archéologie de La Valette, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=3817288
Ggantija, afgebeeld in Voyage en Italie, en Sicile et à Malte – 1778
