Constellaties met sterren die opkomen en ondergaan werden opgenomen in vroege kalenders of zodiacs. De Sumeriërs, Babyloniërs, Egyptenaren en Grieken gebruikten allemaal de spiraalvormige opstijgingen van verschillende sterren voor de timing van landbouwactiviteiten. Veel antieke beschavingen uit de oudheid kenden de sterrenhoop die nu bekend is als de Pleiaden.
De Pleiaden worden rond 750 v.Chr. genoemd in de Ilias en de Odyssee van de Griekse dichter Homerus. Ook de dichter Hesiodus noemt de Pleiaden in zijn Werken en Dagen (Oudgrieks Ἔργα καὶ Ἡμέραι/ Erga kaí Hēmérai,) rond 700 v.Chr. Werken en Dagen is oorspronkelijk bedoeld als een boerenalmanak, waarin Hesiodos aan zijn broer Perses lesgeeft over de agrarische kunsten. Daarnaast hebben geleerden zijn boek geplaatst tegen een achtergrond van een landbouwcrisis op het Griekse vasteland, die een golf van Griekse kolonisten inspireerde om nieuw land te gaan zoeken (750-550 v.Chr.).
In de Griekse mythologie waren de Pleiaden, de zeven zuster-nimfen, de metgezellen van Artemis (de godin van de jacht). Zij waren de dochters van de reus Atlas en de Oceanide Pleione. Samen met hun zeven zussen, de Hyaden, werden ze de Atlantiden, Dodoniden of Nysiades genoemd: kindermeisjes en leraren van het kind Dionysus.
Er wordt gezegd dat de naam Pleiaden is afgeleid van πλεῖν (“zeilen”) vanwege het belang van het sterrencluster bij het afbakenen van het zeilseizoen in de Middellandse Zee: “het seizoen van navigatie begon met hun heliaal stijgen”. De Pleiaden zouden “de machtige Orion ontvluchten en in de mistige diepte duiken” terwijl ze in het westen ondergingen, wat ze zouden beginnen te doen net voor zonsopgang in oktober-november. Dit was een goede tijd van het jaar om het schip na de mooie zomer neer te leggen weer en “vergeet niet het land te bewerken”; in de mediterrane landbouw is de herfst de tijd om te ploegen en te zaaien.
De Pleiaden worden als Kirnah in de Bijbel genoemd: “De Grote Beer heeft hij gemaakt, en Orion, de Pleiaden en de sterren van het zuiden.” (Job 9:9), “Kun jij de Pleiaden aan banden leggen of de ketenen van Orion losmaken?” (Job 38:31), “De maker van de Pleiaden en van Orion, zijn naam is JHWH” (Amos 5:8). In het oude Egypte werden zij in de Isiscultus vereerd en als referentie gebruikt bij het bepalen van het begin van de lente.
Nog altijd zijn de Pleiaden belangrijk in verschillende culturen. Voor de Māori van Nieuw-Zeeland worden de Pleiaden Matariki genoemd en hun heliakische opkomst betekent het begin van het nieuwe jaar (rond juni). De Mapuche van Zuid-Amerika, waar de Pleiaden Ngauponi genoemd worden, vertellen dat het nieuwe jaar begint als Ngauponi in het oosten verschijnen. De Pleiaden verschijnen een uur voor zonsopkomst aan de horizon, ongeveer 12 dagen voor de winterzonnewende (dit is ook bij de Mapuche in juni), en kondigen tripantu aan. De zon keert terug, de dagen worden weer langer. Wiñoy Tripantu wordt gevierd met een ceremonie op de kortste dag van het jaar, waarop verschillende families of zelfs verschillende gemeenschappen samen kunnen komen om feest te vieren. Alle leden van de gemeenschap hebben een participerende rol in de ceremonie, die kan bestaan uit liederen, dansen, een gemeenschappelijke maaltijd en offers aan het land.
In de Indiase beschaving worden zij verzinnebeeld als de saptamatrika, een beeldenreeks met de zeven moedergodinnen (vandaar ook de benaming “De Zeven Zusters”). Volgens Leslie C. Orr had de Saptamatrika, die in de achtste eeuw voor het eerst in Zuid-India verscheen, ooit tempels die exclusief aan hen waren gewijd, maar in de negende eeuw werden ze gedegradeerd tot de status van “goden van de entourage” (parivara devata) van Shiva. Hun beelden verhuisden van de heiligdommen naar de hoeken van tempelcomplexen en nu zijn ze als beschermgoden in kleine dorpsheiligdommen te vinden.
De Saptamatrika’s worden aanbeden als Sapta kanya (de hemelse nimfen) in de meeste Zuid-Indiase Shiva-tempels, vooral in Tamil Nadu. De Selliyamman-tempel in Alambakkam in het district Tiruchirapalli is belangrijk in de aanbidding van de Matrikas. Hier stond ooit een tempel gewijd aan de Saptamatrika, die werd vervangen door de huidige tempel. In Tamil Nadu worden de matrikas Kannimargal of Saptakannigal genoemd en zij worden overal aanbeden.
Het is al heel lang duidelijk dat de Pleiaden in veel culturen belangrijk zijn, zelfs al in het Oude Griekenland. Maar een vondst die tijdens een persconferentie op 28 februari 2002 bekend werd gemaakt aan het publiek, zorgde ervoor dat de geschiedenis moest worden herschreven. De Duitse Minister van Binnenlandse Zaken Manfred Püchel gaf tijdens de persconferentie een bronzen schijf aan de cultuurminister Gerd Harms. De schijf werd al in 1999 gevonden, maar pas veel later openbaar bekend.
Deze bronzen schijf met gouden objecten bleek zo’n 3600 jaar oud te zijn. De schijf is uitvoerig onderzocht, onder andere doordat de helers rechtszaken aanspanden om onder hun straf uit te komen. Ze wilden bewijzen dat de schijf niet echt zo oud was, maar wetenschappelijk onderzoek toonde keer op keer aan dat het niet om een moderne vervalsing gaat. De schijf werd op een heel aparte manier bekend. Er werden foto’s aangeboden van een ongebruikelijk object en de directeur van het museum van prehistorie in Halle bood aan een test te doen om de ouderdom van de materialen te bepalen. Hij werkte echter in het geheim samen met de politie en op deze manier werden de helers in Zwitserland opgepakt.
De schijf werd niet door hen gevonden, dat gebeurde al wat eerder. Henry W. en Mario R. groeven op de Mittelberg nabij Nebra bij een aarden ringwal en stuitten op iets waarvan ze dachten dat het een putdeksel was. De schijf stond rechtop en werd door hun gereedschap flink geraakt, waardoor een stuk van de ronde gouden schijf werd afgeslagen. Ook troffen ze een beitel en een zwaard, wat op een ander zwaard bleek te rusten, en armspiralen aan. Ze verkochten het aan Achim S. en hij probeerde de schijf schoon te maken met o.a. staalwol.
Nadat de politie de vondsten in handen kreeg en de helers opsloot, werd ook Achim S. opgepakt (in juli 2002). Hij besloot de plaats waar de items gevonden waren te tonen. Daardoor ontliep hij zijn straf, maar de personen die daadwerkelijk de schijf opgroeven en andere betrokken helers werden wel vervolgd. Zij haalden dus alles uit de kast om hun straf te ontlopen en wilden op allerlei manieren aantonen dat het om een vervalsing ging. Diverse wetenschappers voerden onderzoeken uit, waaruit bleek dat het metaal van de schijf uit Oost-Oostenrijk stamt.
Het goud bleek afkomstig uit Cornwall, om precies te zijn werd het bij de rivier Carnon gewonnen. Het goud van de sterren en de hemelobjecten is van dezelfde bron. De twee bogen werden later toegevoegd. Hiervoor werden zelfs 2 sterren verplaatst, en de samenstelling van het goud van de overgebleven boog wijkt iets af van de sterren. Er is 1 ster die uit dezelfde samenstelling goud is gesmeed als de horizonboog. Waarschijnlijk werd bij het verwijderen van een ster, met als doel deze te verplaatsen, schade aangericht. De smid moet de ster opnieuw gesmeed hebben en tegelijk met de bogen bevestigd hebben op het brons.
De schijf is 2050 gram en het Zevengesternte, de Pleiaden, zijn duidelijk te herkennen. Voor de vondst van de Hemelschijf werd gedacht dat zo’n hoogstaande cultuur niet in Midden-Europa zou kunnen hebben bestaan rond 1600 v.Chr. Maar de horizonbogen tonen aan dat het wel degelijk in de buurt van Nebra moet zijn gebruikt. De twee horizonbogen tonen namelijk aan waar de zon opkomt en ondergaat gedurende het jaar. Gezien vanaf waar de hemelschijf werd gevonden in het observatorium gaat de zon onder achter de Brocken ten tijde van de zomerzonnewende (rond 21 juni, midzomer) en achter de Kyffhäuser op 1 mei (Beltane). Berg en schijf passen perfect bij elkaar.
Rahlf Hansen heeft een theorie; de schijf zou voor de volle maan staan en ook voor de zon. De Pleiaden vlakbij de zonsopkomst tonen in oktober aan dat het einde van het landbouwjaar is aangebroken.
De schijf kon gebruikt worden om schrikkeljaren te bepalen. Het maanjaar en zonnejaar lopen synchroon als in het voorjaar bij de Pleiaden een nieuwe dunne maansikkel verschijnt. Maar als de maansikkel te dik is (en de maan dus ouder), dan lopen maanjaar en zonnejaar te ver uiteen en moet een schrikkelmaand ingevoegd worden om de harmonie te herstellen.
Ten tijde van het gebruik van de hemelschijf toonde de sikkel het begin van de lentemaand aan, maar het begin van de lente werd twaalf dagen later gevierd: tijdens volle maan. Volle maan aan het begin van de lente is in veel culturen de start van het zonnejaar.
De zonnebark, de boot die op de bodem lijkt te rusten, is nog later toegevoegd en het goud wijkt meer af qua samenstelling (maar is ook uit dezelfde omgeving afkomstig). Wetenschappers discussiëren of het aanbrengen van de zonnebark het astronomische object veranderde in een cultusobject. De zonnebark lijkt er tussen zijn gepropt en de smid had niet het vakmanschap als de smid (of smeden) die er eerder aan hebben gewerkt. Er werden perforaties aangebracht aan de randen, misschien is de schijf in een standaard gezet. Er is een boog verdwenen, aangenomen wordt dat dit object al in de Oudheid werd verwijderd voor het object werd geofferd.
De Hemelschijf werd tentoongesteld in diverse musea, het is sinds 2013 documentair erfgoed van UNESCO ›Memory of the World‹. Normaal gesproken is het object in Halle te zien. De restaurateurs hebben het missende gouden vlak, wat beschadigd raakte toen de opgravers er op stootten, geprobeerd te herstellen met door henzelf gesmeed goud. Het goud blonk meer, alhoewel men met de samenstelling van het goud juist rekening hield met de glans die het origineel nu heeft. Men was genoodzaakt ook een schuurspons te gebruiken om het op het ronde object te laten lijken, wat werd ‘schoongemaakt’ door Achim S.
Vroeger waren religie, mythe en wetenschap één geheel. De moderne scheiding tussen religie en wetenschap belemmerd het zicht op de historische realiteit. Astrologie en astronomie waren lange tijd niet gescheiden, maar tegenwoordig wordt astronomie in verband gebracht met fysica en astrologie met bijgeloof. Volgens sommigen worden de Pleiaden afgebeeld boven een stier in de grot van Lascaux. De schilderingen zijn 17.000 jaar oud. Ook nu staan de Pleiaden op hemelkaarten in het sterrenbeeld stier.
Boven: sterrenbeeld stier op een postzegel uit Kazachstan
Thaise sterrenoverlevering associeert de Pleiaden met een moederkloek en fiastyúk (“moeder hen”) is de Hongaarse benaming voor de Pleiaden. Voor de Vikingen waren de Pleiaden de kippen van de godin Freya en ook in andere (Noord) Europese culturen, zoals de Oud-Engelse en Oud-Duitse, worden zij in verband gebracht met een kip met kuikens.
Er zijn ook diverse megalieten in verband te brengen met kippen en kuikens. Er zouden ‘kippen met kuikens’ verschijnen en ze veranderen in goud, zo wordt verteld (bij de mámoa’s in Spanje gebeurt dit in de nacht van San Juan, zie Wie bouwden de megalieten op het Iberisch schiereiland? en Midzomer). Zouden deze plekken zijn gebruikt om de Pleiaden te observeren in de oudheid? Werd hier naar de sterren gekeken om te bepalen wanneer het nieuwe jaar of de lente begon? Ik denk dat dit zeker niet onmogelijk is….
Marinda Ruiter
Bronnen
De Hemelschijf van Nebra, op zoek naar een verdwenen beschaving in het hart van Europa, Harald Meller & Kai Michel, ISBN 9789460039317
https://www.landesmuseum-vorgeschichte.de/himmelsscheibe-von-nebra.html
https://nl.wikipedia.org/wiki/Zevengesternte
https://en.wikipedia.org/wiki/Heliacal_rising
