Mythen en legenden

Heilige stenen en miraculeuze bronnen

Door

2 oktober 2022

510

Brigid's Well, Dabhach Bhríde, is te vinden in de buurt van de Cliffs of Moher. George Petrie behoorde tot een kring van geleerden, antiquairs en kunstenaars die gefascineerd waren door de Ierse geschiedenis en folklore. In dit schilderij van ongeveer 1830 toont hij de put vanaf de overkant van een smal beekje.

Een bijzondere steen ligt bij een bron nabij een kapel bij La-Roche-en-Ardenne in België. Mensen plaatsen nog altijd kruisjes rond de bron en er hangen lapjes in een nabijgelegen boom. Veel jonge ouders laten hun kinderen dopen in de Kapel van Sint Thibaut om de zegeningen van de Heilige te mogen ontvangen. Na het bidden bij de kapel wassen mensen hun gezicht met het water uit de bron.

De bron valt nooit droog, het water stroomt in een platte steen met openingen die op kommen lijken. Als je Nectar van Montaigu drinkt, krijg je het water uit deze bron binnen. Het is een zoete brandewijn met frambozen, aangelengd met het water uit de bron.

De steen bij de bron van Saint *Thibaut*

De graven van Montaigu woonden sinds de 11e eeuw in hun kasteel op deze plek, ze stamden af van de Noormannen. De bron met bijzondere steen is te vinden nabij de Ermitage van Sint Thibaut, een pelgrim en kluizenaar die stierf in 1066 en heilig verklaard werd in 1073. In de periode van de 11e tot de 17e eeuw ontwikkelde zich op deze plek een cultus rondom de Sint Thibaut (of ook wel de heilige Theobaldus van Provins). Als kluizenaars genas hij mensen van hun kwalen, meestal in geval van zenuwaandoeningen, koorts en blindheid en deze mirakels raakten overal bekend.

Alhoewel het kasteel van de graven van Montaigu werd vernietigd, werd een kapel gebouwd in 1639. Er bleven namelijk bedevaartgangers komen naar de bron. Na twee belangrijke wonderen, verkregen dankzij de wonderbaarlijke wateren van deze bron, werd een groot kruis opgericht in de ruïnes van het kasteel (1608). Mensen gingen blootsvoets in cirkels drie, zes of negen keer rond het kruis wat werd geplaatst ter ere van Sint Thibaut. De aantallen bedevaartgangers bleven groeien, waarna besloten werd weer een kapel te bouwen.

Mensen plaatsen kruizen nabij de bron van Sint Thibaut

Bij Virton, ligt ook een steen die vergelijkbaar is met de steen bij de bron van Sint Thibaut. De naam Virton is afgeleid van Vertunum, de Keltische benaming voor “goed verdedigde heuvel”. Het is de meest zuidelijkste stad van België. Bij deze steen zou het gaan om de voetafdruk van Pas Bayard (het ros Beiaard). De ontdekking van een gedenkplaat voor Mars Ianus, fragmenten van twee andere votiefinscripties, twee kolomvoeten met reuzen op slangenvoeten en een altaar, suggereert dat er ooit een belangrijk heiligdom was in Vertunum.

Pas Bayard of het ros Beiaard is een legendarisch elfenpaard dat voorkomt in vele liederen uit de christelijke middeleeuwen. De teksten schrijven het paard magische kwaliteiten en een bovennatuurlijke oorsprong toe.

Er zijn veel versies van het verhaal die van elkaar verschillen, één van de bekendste gaat over de avonturen met betrekking tot Karel de Grote. Koning Karel de Grote geeft het paard aan Renaud de Montauban, de oudste van vier broers. Bayard staat bekend om zijn kracht en intelligentie en heeft de macht om alle vier de mannen tegelijkertijd op zijn rug te dragen, zodat ze aan de latere toorn van de koning kunnen ontsnappen.

Uitgeleverd als vredesbelofte, werd Bayard in opdracht van Karel de Grote met een molensteen om zijn nek op de bodem van de Rijn (of de Maas volgens de folklore en latere literaire versies) gegooid.

Bayard slaagt erin te ontsnappen en is sindsdien volgens de legende blijven dwalen in het Ardense Woud, van waaruit zijn gehinnik weerklinkt bij elke zomerzonnewende.

Bas-reliëf in klein graniet van Sprimont door Louis Dupont, Luik, Pont des Arches, 1949. Het werk toont aan de linkerkant het *mysterie van de geboorte van Christus* en op rechts komt het paard Bayard des 4 Fils Aymon uit de Maas waar het door Karel de Grote was in gegooid.

Dit paard, waarschijnlijk het beroemdste van de middeleeuwen, lijkt terug te gaan tot heidense overtuigingen die dateren van vóór de meeste teksten waarin het paard voorkomt. Henri Dontenville ziet in Bayard een naam afgeleid van “Bélénique”, dat wil zeggen dat het in verband kan worden gebracht met de Keltische god Bélénos (“glanzend”, “briljante”, “helder”, “brandend”, “prachtig”, “glanzend” en ook wel “sterk krachtig”), een Gallische god. De god is gerelateerd aan de lente, wateren en bronnen.

Bullaun-steen en heiligdom in Ballyvaughan, County Clare, Ierland

Het komt regelmatig voor dat belangrijke stenen, zoals offerstenen, vlakbij een bron te vinden zijn of als bron worden beschouwd. In veel gevallen worden deze stenen en/of bronnen nog altijd bezocht en worden ze als geneeskrachtig of heilig gezien.

St. Aid of Áed mac Bricc was bisschop van Killare in de 6e eeuw in Rahugh of Ráith Aeda Meic Bric, een vroegchristelijke plaats gesticht door de heilige in een ráth of ringfort. Een episode in het leven van Áed mac Bricc, waarin hij Brigit geneest van hoofdpijn, wordt weerspiegeld in het negende-eeuwse Irish life of Brigit. Een steen dicht bij de bestaande kerk wordt nog steeds geassocieerd met het genezen van hoofdpijn, er is ook een bron nabij waar wordt geofferd.

Bij de geboorte van Saint Aid had zijn hoofd een steen geraakt, waardoor een gat was ontstaan waarin regenwater werd opgevangen dat alle kwalen genas en hierdoor het werd de steen geïdentificeerd met de traditie van bullaun-stenen. In het Iers is het een bullán of bollán. De benaming is verwant aan het woord bowl (kom) en Franse bol. Bullaun stenen hebben depressies die vaak met water zijn gevuld.

Lokale folklore hecht vaak religieuze of magische betekenis aan bullaun-stenen, zoals het geloof dat het regenwater dat zich in de holte van een steen verzamelt helende eigenschappen heeft. Bullaun stenen komen in Ierland voor. Er zijn ook twee bullauns in Schotland aangetroffen. Ze werden later bekend als Butterlumps (boterklopjes).

De bullaun van Dromagorteen grenst direct aan een Fulacht Fia. Een Fulacht Fia kan vertaald worden met “verbrande heuvel”, in Engeland ook wel bekend als Burnt Mound en in Scandinavië zijn deze bouwwerken bekend als Skärvstenshögar. Fulacht Fia’s worden geïnterpreteerd als de overblijfselen van brouwerijen, kookplekken, textielproductiefaciliteiten of sauna’s.

Het oorspronkelijke doel van de bullauns is onbekend, maar ze hebben onmiskenbaar een verband met het water en de verering van Brigid of Brigit: een godin van het voorchristelijke Ierland en lid van de Tuatha Dé Danann (het volk van de godin Danu). Haar naam wordt geïnterpreteerd als “de heldere”, “de stralende” of “de krijger”.

Imbolc is gewijd aan deze lichtgodin. Het is een van de vier belangrijke festivals van de voorchristelijke Keltische kalender die wel geassocieerd wordt met de vruchtbaarheid van de aarde. Imbolc betekent ‘in de buik’, wat verwijst naar een zwangerschap of bevruchting (de geboorte geschied op een ander moment, tijdens het festival van Beltane). Imbolc wordt traditioneel gevierd op de vooravond van 1 februari.

Brigid wordt geassocieerd met wijsheid, poëzie, genezing, bescherming, smeden en gedomesticeerde dieren. Cormac’s woordenlijst, geschreven in de 9e eeuw door christelijke monniken, zegt dat Brigid “de godin was die door dichters werd aanbeden” en dat ze twee zussen had: Brigid de genezer en Brigid de smid.

Dit suggereert dat ze een drievoudige godheid was. Ze wordt ook wel Bríg, Bríde of Brighde genoemd en ze wordt in verband gebracht met de Brits Keltische godin Brigantia.

Het versieren van de put of bron, het binden van stroken stof rond bomen bij geneeskrachtige bronnen en andere methoden om Brigid te smeken of te eren, komen nog steeds voor in Keltische gebieden. In Schotland zijn deze bronnen bekend als ‘Clootie Wells’, ook wel aan andere heiligen opgedragen dan Saint Brigid en in voorchristelijke tijden aan een godin of plaatselijke natuurgeest. Er staat bijna altijd een boom naast de bron, de Clootie Tree (lapjesboom). De sites werden historisch gezien vóór zonsopgang en op heilige festivaldagen bezocht.

Als een van de meest populaire godinnen aanbeden door Keltische volkeren, waaronder de Druïden, overleven veel van Brigid’s verhalen en symbolen in het karakter van Saint Brigid.

Holy Well (heilige bron) bij Slieve League

Saint Brigid wordt vereerd in kerken in heel Ierland en ze geeft haar naam aan menig dorp ‘Kilbride’, wat letterlijk ‘Kerk van Brigid‘ betekent. Imbolc werd later opgenomen in het Ierse christendom als Saint Brigid’s Day met als hoogtepunt van het festival het rooms-katholieke Maria Lichtmis.

Saint Brigid kreeg land om haar klooster in Kildare op te zetten. Het verhaal gaat dat het plaatselijke stamhoofd haar alleen het land zou geven dat onder haar mantel was bedekt. Toen spreidde ze haar mantel op de grond. De geschokte hoofdman keek toe hoe de mantel zich op wonderbaarlijke wijze begon uit te spreiden.

Het stamhoofd smeekte haar om het te laten stoppen uit angst al zijn land te verliezen. Dat deed ze en het land onder haar mantel werd het land voor haar klooster. Een ander verhaal vertelt dat de grond werd geëgaliseerd door haar spreidende mantel om de Kildare-vlakte te vormen die bekend staat als de Curragh.

Schilderij van Saint Brigid met een vuurschaal, een spindel en een koe in de St. Patrick’s Chapel, Glastonbury

Saint Brigid met Brigid’s Cross en staf in haar hand

Eeuwenlang bezoeken pelgrims de Heilige Bron op het kerkhof op Faughart Hill, vermoedelijk de geboorteplaats van Saint Brigid, en dam bezoeken ze ook Saint Brigid’s Stream (waar een reeks boetedoeningen wordt uitgevoerd). De stenen hebben tekens die in verband zijn te brengen met het verhaal over Brigid. Zoals de wijze waarop ze probeerde te ontsnappen aan een minnaar. Ze trok een van haar ogen uit om zichzelf minder aantrekkelijk te maken.

De stenen hebben namen die vertaald kunnen worden als de knielsteen, de hoefsteen, de taillesteen en de oogsteen (de steen die het oog genas dat ze eruit had gehaald).

Pelgrims bij de Kneeling Stone bij St Brigid’s Stream

Er wordt aangenomen dat de stenen de kracht hebben om bepaalde kwalen te genezen. Bij de oude stations, nummers 6 t/m 10, betreft het enkele zeer oud uitziende stenen. Station 6 wordt de Hoof Stone (Cloch na Crúibe of hoefsteen) genoemd, er is een hoefijzervorm in te zien. Station 7, bekend als de Kneeling Stone (knielsten), is eigenlijk een dubbele bullaunsteen. De steen bij Station 8 (The Waist Stone of taillesteen) lijkt een paddenstoelsteen te zijn, de vorm is veroorzaakt door watererosie en door de pelgrims die erover wrijven. Station 9 zou oogproblemen kunnen genezen en station 10 (Headstone) heeft een kom met witte cirkel er omheen.

Saint Brigid stierf op 1 februari 525 en deze datum wordt nog steeds gevierd als Saint Brigid’s Day.

De feestdag en vooravond van deze dag, Saint Brigid’s Eve, wordt omgeven met diverse gebruiken en rituelen. Sean O Suilleabhain, de archivaris van de National Folklore Collection, registreerde vele pelgrimstochten naar heilige bronnen, heilige stromen en ruïnes voor de heilige Brigid.

De tradities van het feest zijn opgenomen in zowel de National Folklore Collection (NFC) als de Schools Collection.

Saint Brigid wordt in verband gebracht met de koe. Melk was voor de Kelten heilig voedsel, gelijk aan de christelijke communie. Het was een ideale vorm van voedsel vanwege zijn zuiverheid en voeding. Vooral moedermelk was waardevol, omdat het genezende krachten had. De koe stond symbool voor de heiligheid van het moederschap, de levenskracht die werd onderhouden en gevoed.

Zo bestaat het gebruik voor zonsopgang een doek of lint buiten te hangen om dauw op te vangen. Het was vooral nuttig tegen pijn bij het hoofd, zoals hoofdpijn, oorpijn of kiespijn. Een symbolische extra plaats kan worden ingericht voor de bezoekende heilige of een bed van stro werd voor haar klaargemaakt. Deze plaatsen worden ’s ochtends geïnspecteerd om te zoeken naar de sporen van de toverstok van de bruid of vooral de voetafdrukken van de vrouw. Dit lijkt te wijzen op christelijk-heidens synchronisme.

“The Coming of Bríde” (de komst van Bríde)

Tijdens de festiviteiten werd Brigid gewoonlijk voorgesteld door een pop, in het wit gekleed, met een kristal op haar borst. Deze pop, meestal een Corn Dolly, werd in processie gedragen door meisjes die ook in het wit gekleed waren. Soms ging het om een gedeelte van een karn (een huishoudelijk artikel dat door onze voorouders werd gebruikt bij de productie van boter) te verkleden als een beeltenis van de heilige. Ook andere materialen worden gebruikt om de pop van Brigid te maken.

Het maken van Saint Brigid’s Cross van stro, Toome William Alfred Groen (1870-1958), Volksmuseum van Ulster

Het meest bekend is Brigid’s Cross (ook wel Cros Bríde, Crosóg Bríde of Bogha Bríde). Deze kruizen worden meestal gemaakt van stro of biezen. Families verzamelden biezen op 31 januari, de vooravond van Brigid’s feestdag. Na een avondfeest hield het hoofd van het huishouden toezicht op de rest van het gezin terwijl ze kruisen weefden van het verzamelde materiaal. Deze kruisen werden ’s nachts weggelaten om de zegen van Brigid te ontvangen en op 1 februari werden kruisen opgehangen in de hoofdwoning, bijgebouwen en stallen.

De exacte vorm van een Brigid’s Cross varieert enorm. Het National Museum of Ireland heeft zeven basiscategorieën van kruisen geïdentificeerd: het type diamant (die is onderverdeeld in enkelvoudig of meervoudig), het type “swastika” (met vier of drie armen), het wieltype, het geïnterlinieerd type, het traditionele Latijnse kruis gemaakt van stro of biezen, kale houten kruisen in Latijnse of Griekse stijl die met stro zijn vastgebonden en een categorie “diversen”.

Mensen maken op St. Brigid’s Day allemaal Brigid’s kruisen bij St. Brigid’s Well in de buurt van Liscannor

Een Brigid’s Cross boven de deuropening als bescherming

De Biddy Boys zijn een groep mannen die zich verkleden in strohoeden en vrouwenkleren en die door huizen gaan met een stropop of Brideog, ook wel Biddy genoemd. Ze eisen toegang tot het huis en vermaken de bewoners met muziek en zang en eisen vervolgens een beloning. Een korte documentaire uit 1965 is hier te zien. Een lokale man, de heer O’Siochru, schetst de tradities met betrekking tot de Biddy Boys, de poppen en de kostuum en de Brideog worden hier traditioneel gemaakt met het haar van hun grootmoeders. Een Brideog wordt ook wel gevormd door een gesneden raap die wordt beschilderd met roet of de pop wordt gemaakt van vodden.

Biddy boys zijn vermomde mannen die bij de huizen rondgaan

De traditie van de Biddy-jongens is grotendeels beperkt tot South Kerry, delen van County Cork, County Kildare en County Fermanagh.

Meer algemeen wordt er tegenwoordig door kinderen rondgegaan langs de huizen. Net als in Nederland door kinderen wordt rondgegaan bij de huizen en liedjes worden gezongen met Sint Maarten, horen er ook rijmpjes bij St. Brigid’s Day:

“Here comes poor Brigid both deaf and blind,
Put your hand in your pocket and give her a coin
If you haven’t a penny, a half penny will do
If you haven’t a halfpenny god bless you”

“Hier komt arme Brigid, zowel doof als blind,
Steek je hand in je zak en geef haar een muntje
Als je geen cent hebt, is een halve cent voldoende
Als je geen cent hebt, god zegene je”

“Something for poor Biddy
Her Clothes are torn
Her shoes are worn
Something for poor Biddy
Here is Brigit dressed in white
Give her a penny for her tonight
She is deaf, she is dumb
She cannot talk without a tongue
For Gods sake, give her some”

“Iets voor arme Biddy
Haar kleren zijn gescheurd
Haar schoenen zijn versleten
Iets voor arme Biddy
Hier is Brigit in het wit gekleed
Geef haar vanavond een cent voor haar
Ze is doof, ze is stom
Ze kan niet praten zonder tong
Geef haar in godsnaam wat”

Traditioneel worden pannekoeken gegeten op Saint Brigid’s Eve. Op tafel was een overvloed aan boter en melk te vinden en er werd haver (of cake) naar de deur gegooid. Vroeger waren er geen plafonds in de huizen, dus het was gebruikelijk om de Brigid’s Cross aan de binnenkant van het riet te bevestigen en jaar na jaar werden er nieuwe toegevoegd. Als ze niet meer bewaard konden worden, mochten ze in geen geval worden weggegooid. Ze moesten ofwel worden begraven (om de gewassen een zegen te geven) of in het vuur worden verbrand.

In delen van Antrim bestond de traditie waarbij van de overtollige biezen een ring werd gevormd en aan het spinnewiel werden gehangen om een zegen te brengen over het werk voor de komende jaar.

Brideog’s (met bloem, veer en Brigid’s Cross)

Saint Brigid is begraven in een tombe in de abdij die ze in Kildare heeft gesticht. Haar stoffelijk overschot werd later verplaatst naar Downpatrick om het veilig te stellen voor de Scandinavische invallen. Daar werd ze begraven bij de andere beschermheiligen van Ierland, St. Patrick en St. Columcille.

Begraafplaats van Saints Brigid en Patrick in Downpatrick, County Down

Soms moet je zoeken naar de plaats waar Saint Brigid knielde en afdrukken van haar knieën in de rots achterliet. Er zijn veel Saint Brigid bronnen en er worden hier offergaven achtergelaten. Veelal gaat dit om vodden en linten rondom de bron. Traditioneel werden vodden gebruikt om het aangetaste deel van het lichaam te wassen met water uit de put en werden ze vervolgens vastgebonden aan de boom of struik. Naarmate de lap verslechterde, vervaagde de pijn. In sommige delen van Ierland zou de boom, als het vod aan de boom wordt vastgebonden, zelf de pijn van de pelgrim overnemen…

De knieën van Saint Brigid zouden deze indrukken hebben achtergelaten

Er zijn veel offergaven te zien bij Skour Well, geassocicieerd met zowel Brigid als Maria

Bij St Brigit’s Stone, in County Cavan, bevat nog steeds cursing stones (vervloekings stenen) in de holten. Deze stenen zijn ook bekend als curing stones (genezing stenen) of turn stones (draaistenen). Deze stenen zouden worden gebruikt door ze om te draaien terwijl je voor iemand bidt of iemand vervloekt.

*Cloc Mo Cuda* betekent steen van Mocuda. Bij bullauns werden vaak deksels gebruikt, misschien zijn de losse stenen die zichtbaar zijn op de foto ook als deksel op de depressies gebruikt.

Sommige van de grotere bullauns op de steen bij het kerkhof van Feaghna dragen ovale stenen die bekend staan als vloekstenen of genezende stenen. Er is opgemerkt dat de grensmuur van het kerkhof en de bullaun-steen direct in lijn zijn met de rijzende zon tijdens de winterzonnewende. De heer en mevrouw SC Hall geven in hun boek Hall’s Ireland (1841) een van de vroegste verslagen, verwijzend naar deze steen als de “Petrified Dairy” (versteende zuivel). Tegenwoordig is deze steen bekend als “The Rolls of Butter”.

In het midden van het rotsblok is een ronde steen geplaatst met een zeer fallisch ogende steen die rechtop in het gat staat. Dit zou het deksel en de karnton voorstellen. Volgens de overlevering gebruikte een lokale vrouw die melk van de koe van een buurman had gestolen de steen om boter te maken, toen Sint-Fiachna haar tegenkwam. De heilige werd woedend en versteende haar boterbroodjes, karntop/karndeksel en dasher, die vandaag allemaal op de site kunnen worden bekeken. De staf die in de karn wordt gebruikt, staat bekend als de dash, dasher, dasher-staf, churn-staff, churn-stick, plunger, plumper of kirn-staf.

Vervolgens achtervolgde hij de vrouw tot een nabijgelegen rivier waar ze een soortgelijk lot onderging. Ze staat nog steeds, als een grote rechtopstaande steen, in het land van Gearhangoul. De steen staat naast een struik die ontsproot uit een buairicín (houten gesp) aan het einde van een kort touw, dat ze droeg om de koeien vast te binden. Ze is versteend als straf door de heilige, bedoeld als waarschuwing tot zondaars.

De vloek van de heilige Fiachna op de arme ongelukkige vrouw zou wel eens geloofwaardig kunnen zijn voor de opvatting van sommige antiquairs dat de Bullaún-steen en zijn acht bolvormige kiezelstenen in feite oude vloekstenen zijn. Het is bekend dat vloekstenen worden geassocieerd met vroegchristelijke sites. De Bullaún-steen dateert duidelijk uit de voorchristelijke tijd en wordt verondersteld door de druïden te zijn gebruikt voor ceremoniële doeleinden. Er wordt gezegd dat de druïden de vloekstenen tegen koning Cormac MacAirt hebben gekeerd toen hij het christelijk geloof aanhing.

The Rolls of Butter bij het kerkhof van Feaghna, meerdere kommen zijn gevuld met water en de dasher is duidelijk te zien

Het rituele gebruik van sommige bullaun-stenen ging door tot ver in de christelijke periode en velen worden gevonden bij vroege kerken, zoals de ‘Deer Stone’ (hertensteen) in Glendalough, County Wicklow. De ‘Deer Stone’ bevindt zich naast de belangrijkste kerkelijke nederzetting in Glendalough. Het ligt aan de zuidkant van de rivier de Glenealo, direct tegenover de ruïnes van de kerk van St. Ciarán.

Volgens de legende stierf de vrouw van een van de werklieden van de heilige Saint Kevin bij de geboorte van een tweeling. De werkman kwam naar de heilige om hulp te vragen. Saint Kevin beloofde het probleem op te lossen en nadat hij tot God had gebeden om hulp, kwam een hinde naar een bepaalde plek en goot elke dag melk in een holte in een steen (terwijl de werkman op een nabijgelegen rotsblok zat). Volgens de legende veroorzaakten de vingerafdrukken van de man de holte in de kei die voortaan bekend stond als de ‘Hertensteen’.

Het feest ter ere van Saint Kevin werd elk jaar op 3 juni gevierd in Glendalough, Joseph Peacock (ca.1783–1837), Ulster Museum. Gesticht door St. Kevin in de 6e eeuw na Christus, was dit een van de belangrijkste vroege kloosters van Ierland.
De monastieke overblijfselen omvatten een prachtige ronde toren, zeven kerken en twee versierde hoge kruisen.
De ronde toren is 30 meter hoog en heeft een ingang van 3,5 meter boven de basis.

Glendalough was een bedevaartsoord vanaf het moment van St. Kevin’s dood en bedevaart wordt sporadisch vermeld gedurende de vroege en late middeleeuwen. Na de reformatie ging de bedevaart verder in de vallei en de belangrijkste uitbarsting van pelgrimsactiviteiten was gericht op de feestdag van de heilige St. Kevin op 3 juni. Net als de viering van de patroondag elders in Ierland was St. Kevin’s dag in Glendalough een mix van vrome toewijding en onstuimige vrolijkheid, waarbij eten en drinken, dansen en iets vechten betrokken waren.

In 1862 werd geprobeerd het feest te beëindigen. De geestelijken geloofden dat de seculiere elementen de religie in diskrediet brachten en dat de religieuze devoties, zoals het rondlopen op blote voeten lopen of op blote knieën kruipen, achterlijk en bijgelovig waren. Bullaun-stenen en heilige bronnen speelden een centraal onderdeel van het 19e-eeuwse pelgrimslandschap in Glendalough. De Deer Stone was een van de vele devotionele stations voor pelgrims.

In 1873 werd de Deer Stone door William Wilde als volgt beschreven: “De Deer Stone werd bezocht door vreemden en pelgrims en er bleek altijd water in te zitten.” Fitzgerald schreef in 1906: Er wordt gezegd dat er een geneesmiddel is dat wordt verkregen uit het water dat zich in de holte van “Deer Stone” bevindt. Om effectief te zijn, moet het voor zonsopgang op een zondag, dinsdag en donderdag in dezelfde week worden bezocht en bij elke gelegenheid is een onderdeel van de ceremonie om er zeven keer omheen te kruipen op de blote knieën met de nodige gebeden.

Een bullaun in Chapeltoun in Ayrshire, zuidwest Schotland

Holy well (heiige bron) en bullaun in St John’s Point Church, County Down, Noord-Ierland

Bullaun-steen op de monastieke site van Moone (County Kildare, Ierland), in het verleden gebruikt als doopvont.

Er ligt een heilige bron en een heilige steen op het kerkhof van Grallagh. Ze worden in verband gebracht met St. MacCuillins, maar ook met St. Michael. De bron ligt in een klein stenen puthuis, maar staat droog sinds een boer drainage werkzaamheden uitvoerde in een nabijgelegen weiland.

Buiten de muur van het kerkhof (naast de ingang) bevindt zich een groot rotsblok dat bekend staat als de Saint’s stone (steen van de heilige). Door deze steen loopt een gat en blijkbaar moet je op je rug gaan liggen en steek je je hand door het gat. Dit schijnt een remedie te zijn tegen rugpijn.

De Saint’s stone ligt naast de ingang van het kerkhof waar de (inmiddels drooggevallen) bron ligt

Lady’s Well ligt bij Holystone. De bron wordt geassocieerd met de Angelsaksische Saint Ninian. Hij was een Keltisch bisschop die volgens sommige bronnen de eerste christelijke missionaris in Schotland was, en een groot aantal Kelten tot het christendom bekeerde. Volgens de legende doopte de heilige veel vroege christenen in het heilige water van Lady’s Well. Het was een drinkplaats langs de Romeinse weg die leidde naar het fort van Bremenium (High Rochester) in Redesdale. Het nam zijn huidige vorm aan in de Romeinse of middeleeuwse tijd en er werd een muur omheen gebouwd. Vroeger gooiden mensen spelden en munten in de put om geluk te brengen.

Het dorp heet Holystone (heilige steen) en niet Holywell (heilige bron). Soms wordt gedacht dat de naam is afgeleid van de Drake Stone in Harbottle iets verderop in het dal. Een andere mogelijke verklaring is dat Paulinus knielde op een platte steen – bekend als de Heilige Steen – aan de oostkant van de waterbron. Anderen zeggen dat de Heilige Steen nu de stenen basis is die het standbeeld van St. Paulinus ondersteunt. Er wordt gezegd dat de bron een van de plaatsen was waar de Romeinse missionaris Paulinus in 627 duizenden lokale mensen doopte tijdens het bewind van de Northumbrische koning Edwin, maar de connectie met Paulinus wordt nu beschouwd als een historische fout.

In de middeleeuwen was de bron gewijd aan de Maagd Maria. De krachtige bron die het waterbekken voedt, voorziet in de watervoorziening van het dorp Holystone. De bron die de put voedt, zou elke minuut 560 gallons water produceren. Dit is iets meer dan 2119 liter, 1 gallon is 3,79 liter. Een stenen kruis, dat tijdens de Victoriaanse tijd in het midden werd geplaatst, draagt bij aan het mysterie.

De figuur van een priester of een of andere religieuze man kijkt uit over de bron en wordt soms geïdentificeerd met Paulinus.
Het beeld werd in de 19e eeuw vanuit Alnwick Castle hierheen gebracht.

In County Kerry ligt een bullaun-steen, erkend als een heilige bron, nu ingesloten in zijn eigen – met klimop begroeide – stenen omheining aan de kant van de Cloonalassan-weg naar Castlemaine. Er worden nog steeds offers achtergelaten. De steen wordt in verband gebracht met de genezing van ogen. Dit kan komen door de connectie met Mochuda of Mo Chutu (ook wel St. Carthage).

Mochuda verrichtte vele grote wonderen, hij genas de koning van Munster van blindheid en hij was ook doofstom. Mochuda bad tot God voor hem en zette het teken van het Heilige Kruis op zijn ogen, oren en mond en de koning was genezen van al zijn leed en moeite. In een boek over folklore wordt de steen vermeld:

Er is een oude ruïne van een kerk in de buurt van het huis van mijn oom. Midden in de oude ruïne liggen drie priesters begraven. Op een donkere winternacht is daar een groot licht te zien. Er is ook een ruïne van de stad te zien. Het wordt Clounalassan genoemd. Het is waarschijnlijk een van de forten van de vader van Fingen Macuda. Niet ver van de ruïne is een steen die de heilige steen wordt genoemd. Mensen komen naar deze steen om te genezen en laten vodden achter aan een boom ernaast. Mensen zeggen dat als iemand de vodden in je handen zou nemen, deze persoon de ziekte zou krijgen die de eigenaar van de vodden had. Deze steen heet Cloc Moc en ligt in het voetpad dat naar de pastorie leidt. De mensen komen meestal voor zonsopgang naar deze steen en brengen een fles water uit een nabijgelegen bron. Ze zeggen dan drie of vier rozenkransen en wassen hun ogen met het water.

St. Carthage (Mo Chutu), St. Catherine, and St. Patrick op een altaarsteen in St. Carthage’s Cathedral

Er is nog een Cloch Mochuda (of Cloc Mo Cuda) in graaf Kerry, deze ligt in de buurt van Killarney en wordt ook wel Cuddy’s Well genoemd. Het is een dubbele bullaun en het verhaal vertelt dat St. Mochuda op het eiland Innisifallen woonde toen hij werd afgeleid door vogelgezang. Hij volgde het getjilp en viel uiteindelijk in slaap onder een boom. Hij sliep 200 jaar lang en liet de afdrukken van zijn knieën achter.

Lang, lang geleden woonde er een monnik in het klooster van Innisfallen. Hij ging elke dag wandelen. Op een dag, toen hij les gaf in de school, vertelde hij de leerlingen dat hij terug zou komen om samen met hen het Angelus te zeggen. Hij ging weg en was niet ver weg toen hij werd aangetrokken door het gezang van een roodborstje. De muziek was zo heerlijk dat hij het roodborstje volgde en toen hij ongeveer vier mijl na de vogel had gereisd, hoorde hij de Angelusklok luiden. Hij knielde neer om het Angelus te zeggen en hij was zo moe dat hij in slaap viel. Hij bleef daar bijna tweehonderd jaar en toen hij wakker werd, was de plaats volledig veranderd. De afdruk van zijn twee knieën bleef op de steen, en daarom noemden ze het Cloc Mo Cuda.

Er zijn eigenlijk drie bullauns: de derde ligt op een andere plaat net achter de dubbele bullaun en moet zijn waar Mochuda zijn voorhoofd liet rusten zoals in een verhaal wordt vertelt:

Alles leek veranderd. Hij kende de monnik die de deur opendeed niet en de monnik kende hem niet. De monnik vroeg hem zijn naam en hij vertelde het hem. Toen herinnerde de monnik zich het verhaal dat hij had gehoord over de andere monnik die honderd jaar eerder was verdwaald. Hij geloofde dat deze monnik de lang verloren monnik was. Hij woonde bij de jonge monniken en na een tijdje stierf hij. De afdrukken van zijn twee knieën en voorhoofd staan op de rots. Ze zijn altijd gevuld met water. Ze drogen zelfs nooit op de heetste dag in de zomer.

De bullaun wordt ook gebruikt om wensen te vervullen. De gewoonte bestaat om water mee te nemen om de bullauns te vullen en brood voor het roodborstje te brengen. De traditie rondom Cloc Mo Cuda zegt dat als het roodborstje verschijnt, je verzoek wordt ingewilligd.

Stenen als deksels op de kommen van Killinagh Bullaun Stone, ook bekend als St Brigid’s Stones

Het schilderij waar dit artikel mee begint, toont een bron die nog altijd belangrijk is. Het uiterlijk van de bron en de omgeving zijn enorm verandert. De grote steen op de heuvel is verdwenen. Op een oude foto is een beeld van de heilige te zien, inmiddels is dit beeld afgeschermd door glas. Op een recente foto is te zien dat er stenen rondom de heuvel worden gelegd. En de gang naar de bron is vol met andere offers.

Op deze foto in bezit van the National Library of Ireland is St. Brigid’s Well in Liscannor getoond tussen ca. 1865-1914. Dit is dezelfde bron als op het schilderij waar dit artikel mee begon.

St. Brigid’s Well in Liscannor wordt nog altijd beschouwd als een plaats van genezing; de bron bevindt zich in een smalle, door mensen gebouwde grot, vol met foto’s, beelden, rozenkranskralen en medailles die door de jaren heen door pelgrims zijn achtergelaten.

Er zijn tradities bekend uit vele delen van Ierland en Groot-Brittannië waar stenen verplaatst worden, maar naar hun oorspronkelijke plek terugkeren. Een voorbeeld van zo’n ‘Homing stone’ is de St Brigid’s Church in Lough Hyne, Co Cork. Daar, ongeveer 150 voet ten noordoosten van de kerk, bevindt zich een stuk van een gebroken pilaar van ongeveer 18 x 15 inch met een ingesneden kruis. Op een dag werd het meegenomen door een visser die het naar zijn huis bracht, maar de volgende ochtend ontdekte hij dat het verdwenen was en het werd teruggevonden op zijn oorspronkelijke plek. De visser verdronk kort daarna en iedereen wist dat hij gestraft was voor het verwijderen van deze heilige steen…

Meer voorbeelden van bewegende stenen of stenen die juist niet bewogen mogen worden zijn te vinden in Bewegende stenen en spinsters en meer voorbeelden van de straf die mensen overkwam zijn te vinden in Verstening. Gekerstende stenen, Hoefijzervormen en megalieten, Dolmen en feeën in Frankrijk en Trouwen bij een megaliet. In Verhalen over offerstenen worden diverse stenen genoemd die ook in verband worden gebracht met water en meestal napjes of kommen tonen. Op meer plekken in Europa worden stenen in verband gebracht met brood en/of boter, soms komen de attributen voor in de verhalen die rondom de steen worden vertelt en soms doordat mensen boter in de napjes smeren als offer. Voorbeelden zijn gegeven in Megalieten in de maneschijn, De duivel en hunebedden bij Vehrte, Verhalen over offerstenen – 2 en Wie bouwden de megalieten op het Iberisch schiereiland?.

Miraculeuze bron in de buurt van de kerk Notre-Dame de Nizein Frankrijk. Het geneest oogziekten. Nadat je je ogen hebt gewassen met een in bronwater gedrenkt doekje, hang je dit doekje aan de takken van een boom.

Crypte van de Grote of Lebuïnuskerk te Deventer met bron. In het *Overijselsch Sagenboek* is te lezen: “*Daar predikte hij in Deventer en stichtte er een kerk op de plek, waar een der heidenen heilige bron uit den grond welde, die nu nog in de crypta der St. Lebuïnus te zien is*“. De bron lag oorspronkelijk naast een oudere kerk die niet meer aanwezig is.

De katholieke bedevaartskerk van het Heilig Bloed in Einsbach, Duitsland, werd waarschijnlijk gebouwd in de tweede helft van de 14e of het begin van de 15e eeuw boven een fontein waarvan het water geneeskrachtig zou zijn. Tot de secularisatie in 1803 was deze fontein de bestemming van een populaire bedevaart.

Vondsten van stenen altaren nabij een bron, en van offergaven, duiden erop dat er al in het neolithicum heilige bronnen waren, waaromheen een animistische cultus bestond. Nu nog zijn er 3000 heilige bronnen in Ierland, meer dan waar ook. Meestal zijn ze nu aan een heilige gewijd. Ook in België en Frankrijk komen deze bronnen voor, misschien is Lourdes wel de bekendste.

Lourdes is een brandpunt geworden van toewijding aan de Maagd Maria. Sinds de vermeende verschijningen van deze heilige hebben veel mensen beweerd te zijn genezen door het water van de bron te drinken of er in te baden en de autoriteiten van Lourdes verstrekken het gratis aan iedereen die erom vraagt. Het protestantisme wees heiligenverering af en zo vervielen heilige bronnen in protestantse streken. Toch zijn er nog overblijfselen van heilige bronnen terug te vinden in Nederland.

Marinda Ruiter