Heksenstenen

Heksenstenen komen in veel landen voor. Volgens de lokale bevolking in Zuid-Tirol gaat het om de stenen waar heksen op dansen met hun hoge hakken, waardoor kommen, napjes of bekers ontstaan.

Opvallend is dat deze napjesstenen vooral worden gevonden in gebieden die door voorchristelijke religies als ‘heilige plaatsen’ werden beschouwd. Zoals de omgeving van de Goldbichl in Igls in Tirol. De cultusplaatsen worden vaak geassocieerd met water en zijn daarom meestal te vinden waar meren of heidevelden zijn (of waren). Zelfs als de alpenweiden inmiddels zijn verdwenen, zijn de napjesstenen nog aanwezig. Ook in gebieden waar erts werd gewonnen, worden vaak napjesstenen gevonden.

De Zwitserse napjessteen-onderzoeker Urs Schwegler vertelt dat de napjes een diameter van één tot veertig centimeter hebben en vallen onder de verzamelnaam ‘rotstekeningen’, ook wel petrogliefen genoemd. Het woord petroglief is afkomstig van het Griekse woord petros voor steen en glyphein voor kerven. De napjesstenen hebben diverse benamingen zoals offersteen, heidense steen, duivelsteen, magische steen en dus ook heksensteen.

Het verhaal uit Tirol doet denken aan een verhaal over de Hexenstein bij Wallenhorst bij Oberhausen. ’s Nachts, bij de Hexenstein aan de Ruller Straße bij de ingang van Alt-Wallenhorst, was het angstaanjagend…het spook ging rond. Blijkbaar ook overdag. Volgens een legende zou de gladde bovenkant, gevormd door transport van de steen in de gletsjer, hebben gediend als de plek voor heksen om te dansen. Deze steen wordt ook wel “Dicker Stein” genoemd en is later verplaatst naar de plek waar hij nu nog (in delen) te bewonderen is.

Wallenhorst werd voor het eerst genoemd in de Latijnse legende De miraculis sancti Alexandri als Walonhurst, waar in 851 Wetrih, die blind was geworden, de christelijke martelaar Alexander van Rome tegemoet rende en op wonderbaarlijke wijze zijn gezichtsvermogen terugkreeg.

In het oudste deel van Wallenhorst, het oude dorp ten oosten van het huidige centrum, stond waarschijnlijk een voorchristelijk heiligdom uit de 8e eeuw. Het lag op het terrein van de Meyerhof, in de buurt waarvan andere boerderijen stonden. De fundering van het heiligdom werd rond 800 gedeeltelijk gebruikt voor de bouw van de Oude St. Alexanderkerk. Deze kerk is gebouwd op een fundament van stenen afkomstig van een hunebed.

De Hexenstein op de Kollmitzberg bij Ardagger, die tegenwoordig grotendeels is omgeven door struiken, is een verticaal oprijzend blok graniet met aan de bovenzijde een komvormige uitsparing, veroorzaakt door verwering. Trappen zijn uitgehouwen in het rotsblok om te helpen bij de beklimming. De steen werd vroeger gebruikt voor cultische doeleinden.

Een andere Hexenstein (dit gaat ook over een napjessteen, of Schalenstein zoals ze in het Duits genoemd worden) ligt bij Neerstedt in Dötlingen. In de omgeving werd verteld dat heksen de steen hadden uitgekozen voor een ontmoeting op Sint-Jansavond. Ze vlogen dan naar Bremen en kwamen weer bij de steen terug. Er worden veel megalieten in verband gebracht met Sint-Jan, zie Midzomer.

De drie grootste schalen of napjes op deze Hexenstein, gerangschikt in een driehoekige vorm, zijn de montagetekens van het spinnewiel van een heks. Hierdoor heeft de steen overeenkomsten met stenen die in verband worden gebracht met bewegende stenen en spinsters. De steen heeft drie grote en 38 kleinere napjes. Volgens andere verhalen leefden er dwergen onder de steen en ze gebruikten de kommen of napjes als borden. Zonder twijfel is de “Hexenstein” een van de grootste grillige keien van de Wildeshauser Geest.

De steen staat ook wel bekend als „brede steen“ of „De breede Steen“, zie ook Trouwen bij een megaliet waar meerdere brede stenen of ‘Breitensteinen’ worden genoemd. Een Hexenstein lijkt vaker in verband te kunnen worden gebracht met de liefde, zoals in de ballade Schmucke Davie:

Mit Blumen kommt der ros’ge Mai,
Auf daß nun Alles fröhlich sei,
Und nun kommt auch die Zeit herbei
Zu wandern mit der Davie.

Triff mich an dem Hexenstein,
Schmucke Davie, schmucke Davie,
Dort sind gänzlich wir allein
Liebe, schmucke Davie.

Napjesstenen zijn stenen met gaatjes of kommetjes. In principe kan worden gezegd dat het merendeel van de bekende napjesstenen tussen het 4e en het 1e millennium voor Christus kunnen worden geclassificeerd. Dus vanaf het Neolithicum – dat is de periode waarin mensen zich vestigden – tot de ijzertijd. Het verschijnen van kruisen bij deze bijzondere stenen (als teken van kerstening) verwijst naar de vroege middeleeuwen en ook naar de moderne tijd.

Er gaan talloze theorieën rond om de napjes te verklaren. Het zou om kalenderstenen gaan, waarbij een rechtopstaande steen of staf een schaduw werpt op de plek waar een napje zou worden aangebracht. Al in het Neolithicum zouden mensen in staat zijn geweest om naast de zonnewendes ook andere belangrijke kalenderdata te berekenen en nauwkeurig te voorspellen.

Het zou ook kunnen gaan om cartografische of astronomische voorstellingen. Andere theorieën verklaren dat ze in mijngebieden kunnen worden gebruikt om ertshoudende stenen te verpletteren. Weer andere mensen suggereren dat ze mogelijk zijn gebruikt om noten open te breken. 

Ook zou het om offerplaatsen kunnen gaan, waarin water, bloed of melk zou worden gegoten in de napjes. Een andere verklaring is dat ze op afgelegen plaatsen gebruikt werden in een eeuwenoude traditie van het innemen van steenpoeder voor speciale genezingsdoeleinden. Wat het echte doel van de napjes is geweest, is niet duidelijk. Wel staat vast dat de stenen door heel Europa in verband worden gebracht met heksen.

The Witches’ Stone in de buurt van de Antrim Round Tower in Ierland is een bullaun steen (zie heilige stenen en miraculeuze bronnen voor meer bullaun stenen). De naam van deze bullaun steen toont aan dat dit oorspronkelijk een vloekplaats was. De toren werd opgericht door een “heks” die, toen het bouwwerk klaar was, een vliegende sprong maakte en neerkwam op deze steen (gelegen op ongeveer 120 meter van de basis van de toren). Ze struikelde – geen wonder – bij de landing en sloeg met één elleboog en één knie tegen de rots, wat de komvormige holtes in de steen verklaart. Deze holtes of napjes zijn, zoals gebruikelijk bij bullaun stenen, nooit zonder water.

Bij Jesteburg ligt een steen waar diverse verhalen aan zijn verbonden. Op een dag ontsnapte pastoor Runge uit het gekkenhuis Hildesheim. Men zocht hem tevergeefs, er was geen spoor van hem te vinden. Dagen, zelfs weken gingen de onderzoeken door, de ongelukkige gek was en bleef vermist. Toen, op een heerlijke ochtend in juli, werd de nieuwe pastoor in Jesteburg opgeschrikt door het nieuws: een dode man met sneeuwwit haar lag buiten op de “Bloedsteen”. En inderdaad, toen hij de tuin binnenkwam, zag hij het lijk van zijn ongelukkige voorganger uitgestrekt over de runensteen…het afgevuurde pistool nog steeds krampachtig in zijn rechterhand geklemd.

De doodsoorzaak van de ongelukkige man werd verborgen. In de parochieregisters staat alleen het bericht dat pastoor Johann Karl Gottlieb Runge op 5 juli 1794 plotseling op 51-jarige leeftijd is overleden. De “Runenstein zu Jesteburg” had zijn laatste slachtoffer in hem gevonden. De steen was in het verleden al gekleurd door mensenbloed, daarom noemden de bewoners van de verspreide bosdorpen eromheen de Runenstein ook wel de “Blutstein”, “Teufelsstein” of “Hexenstein” (bloedsteen, duivelssteen of heksensteen).

De “Blutstein” of “bloedsteen” moest op een bepaalde dag in de maand augustus bloed zweten (andere bloedstenen komen voor in Verhalen over offerstenen en Megalieten in de maneschijn). Dit kwam doordat er een moord was gepleegd:

Lene was verliefd op een jager. Tot haar schrik stemde haar vader in tot een huwelijk met een andere man, die haar tijdens het huwelijk mishandelde. Ze ontmoette haar ware geliefde vaak in het geheim bij de runensteen. Dit werd door haar man ontdekt. Hij wilde de minnaar doden, maar werd zelf ook geraakt door het schot van deze jager. Beide mannen werden dood gevonden bij de runensteen.

Lene werd later, verdronken, aangetroffen in een water nabij. Verlegen en angstig kropen de mensen sindsdien langs de heuvel waarop de steen lag, bedekt met mos en klimplanten, terwijl ze een stil gebed zeiden.

De oudste van de drie sagen vertelt hoe de steen de naam “Teufelsstein” kreeg:

Seppensee is een vriendelijk dorpje aan het spoor van de spoorlijn van Harburg naar Celle, dat vroeger verborgen lag in het bos. Het machtige bosgebied stond onder de hoede van de jager van Lohbergen. Tussen Seppensee en Lohbergen lag een heuvel naast het pad, waarop een steen lag omringd door mos en kruiden. Deze steen was de runensteen, maar niemand herkende hem toen als zodanig.

In die tijd woonde er in Seppensee een kleermaker die ook musicus was. Bovendien oefende onze kleine kleermaker de kunst van het maken van allerlei mumbo-jumbo met speelkaarten, waar zijn verbaasde boerenauditorium elke keer om moest lachen. Het was waarschijnlijk niet verwonderlijk dat onze meester Zwirn soms zijn huiselijke zorgen weggooide en tijdens spelletjes en dans, maar ook tijdens de kaarttrucs die er meestal op volgden een slok nam en met een zwaar hoofd en zwakke benen midden in de de nacht naar huis wankelde. Op een mooie zomeravond kwam de kleermaker thuis van een kermis en wandelde met zijn viool over zijn rug door het Lohbergenwoud naar zijn geboortedorp Seppensee.

De maan scheen zo helder als de dag. De weg was lang en eenzaam, helemaal alleen liep hij over het bospad, geleidelijk verdwenen de geesten van de drankjes die hij had gedronken uit zijn hoofd en de melancholie van de beginnende kater overviel hem. Hij wierp zich midden in het bos en riep: “Het leven is te ellendig! Doordeweeks moet ik naaien zodat mijn ogen blind worden en mijn handen kreupel, op zondag speel ik van de middag tot klaarlichte dag; plus een altijd zeurende vrouw, vijf onverzadigbare jonge monden – echt, moge de duivel het leven nemen wanneer hij het wil!”

Plotseling stapte een man in een rijk jagerskostuum van achter de heuvel vandaan en zei: “Heb je zo’n spijt van je leven? Vergis ik me niet, jij bent de vrolijke kleermaker en violist uit Seppensee?” “Dat ben ik, meneer!” antwoordde de kleermaker, “maar de duivel neemt me, het is waar wat ik zei: het is een schande hoe wij arme mensen elkaar moeten kwellen. Wat haal ik uit al mijn werk en gehannes? Niets dan droog brood voor mij en mijn gezin.” “Je zou in staat moeten zijn om te kaarten en met je kaarten kleine magische stukjes te maken,” zei de vreemdeling opnieuw, “We gaan op reis! Met je kaarten kun je op het platteland, vooral in de grote steden, aardig wat geld verdienen.”

‘En ondertussen verhongeren de vrouw en kinderen!’ zei de kleermaker. ‘Doe een suggestie,’ antwoordde de jager en haalde een buidel uit zijn jachttas, die hij losmaakte van het touwtje en waaruit heldere goudstukken nu naar de kleermaker fonkelden. “Hier, deze zak gouden guldens is van jou als je drie opeenvolgende kaartspellen van mij wint.” De kleermaker keek de vreemdeling met grote ogen aan, keek toen naar de glimmende rode goudstukken en vroeg langzaam: ‘En als ik gok?’ ‘Dan bent u van mij, ik ben uw heer en volgt u mij; maar je kunt het goud hier eerst aan je familie geven.”

De kleermaker sprong in de lucht, het koopje was te verleidelijk. “Nou, wil je?” vroeg de jager. “Durf je het aan?” “Nou,” riep de kleermaker, vertrouwend op zijn speelkunst en kaarten. “Maar – zou het hetzelfde moeten zijn? Hebben we geen tafel?” De jager wees de heuvel op. “Er is daar een Heidenstein,” stelde hij vast, “dat is een geweldige plek om te spelen.” De twee beklommen de hoge grond en sloegen hun kamp op aan de voet van de steen. De kleermaker pakte zijn kaarten, die hij altijd bij zich had, liet de vreemdeling schudden en het spel begon. “Een beetje snel, wees zo aardig!” beval de vreemdeling, “ik wil thuis zijn voor de eerste hanenkraai, de maan wordt bleker en het begint al donker te worden.”

Steek na steek was nu gedaan; bij het begin van het spel had de kleermaker al zijn denkkracht herwonnen, temeer daar er een ware schat aan goud voor hem te winnen was. Het eerste spel was voorbij, de kleermaker had gewonnen. “Verdomme!” riep de vreemdeling, zijn stem kraakte als die van een nachtbraker. Ze bleven spelen. De kleermaker won weer slag na slag, terwijl zijn tegenstander bij elke nieuwe kaart met zijn knokkels op het stenen oppervlak sloeg, zodat een hard, schril geluid te horen was. Tegelijkertijd merkte de kleermaker dat bij elke slag die zijn medespeler op de steen maakte, deze dieper in de grond zakte. – Ook de tweede game werd in het voordeel van de kleermaker beslist.

De maan leek steeds bleker te worden en haar licht maakte plaats voor de dageraad die het oosten begon te verlichten. De jager sprak een nieuwe godslasterlijke vloek uit en strekte zijn benen, waarschijnlijk om comfortabeler te gaan liggen. Toen werd de ongelovige kleermaker tot op het bot bang. Als de vreemdeling die met zijn knokkels op de harde steen sloeg, het zinken van de steen, hem al griezelig had geleken, nu zag hij met afschuw dat de linkervoet van de jager leek op een klompvoet of een paardenvoet. Ineens was het hem duidelijk: hij had de duivel geroepen, en hij was gekomen!

Nu was het tijd voor kalmte, als alles niet verloren was. – Nog één spel! Wie wist welke duivelse trucs Satan zou gebruiken om dit te winnen. Maar de kleermaker uit Seppensee verloor de moed niet. “Doe niet zo onbeleefd, meneer!” riep hij, “ik wil je even een trucje laten zien, dan ben je in een vriendelijke bui en spelen we verder.” En op hetzelfde moment hield hij de jager de kaarten voor en zei: “Trek een kaart en houd die in je hand.” De jager deed wat de kleermaker wilde. Toen vroeg hij hem om de kaart die hij in zijn hoed had, in zijn hoed te doen en weer op zijn hoofd te zetten. Dat deed de jager ook. De kleermaker schudde de kaarten opnieuw, nam de bovenste en gaf deze aan de vreemdeling.

“Daar heb je je kaart – geef me nu die uit de hoed.” De kaart die de jager zelf in zijn hoed had gestopt, was verdwenen. “Bij Beëlzebub! Kerel, hoe heb je dat gedaan?” lachte de jager. De kleermaker greep de kaarten, gooide ze in het gezicht van de vreemdeling en riep toen: “Nu, meneer, zet voorzichtig uw hoed weer af en kijk wat erin zit.” De vreemdeling nam zijn hoed weer af – en dezelfde kaart was in zijn handen. “kleermaker, je bent een boef,” riep de jager, en zijn donkere gloeiende ogen wendden zich naar het oosten, “nu vooruit, snel, het derde spel!”

“Ja, ja,” antwoordde de kleermaker, “pak eerst de kaarten, dan spelen we verder.” De vreemdeling greep haastig de kaarten, onze kleermaker haastte zich niet te veel, een geheime angst leek hem in de war te brengen. Het spel was eindelijk afgelopen. De vreemdeling, die dit keer moest schudden, telde, er ontbraken nog twee kaarten. ‘Verdomde schurk,’ bulderde hij tegen de kleermaker, ‘waar zijn je kaarten? De tijd dringt, het is ochtend!” “Ze moeten zijn gevallen, meneer, en liggen daar nog steeds,” antwoordde hij, en na lang zoeken vond de jager de twee ontbrekende kaarten.

Het derde spel begon. De zak met de fonkelende goudstukken lag naast de steen. – De jager leek bij elke steek te reflecteren, hij keek naar de man met zijn gloeiende ogen! Schneider keek hem aan alsof hij hem wilde doorboren, maar ook hij dacht goed na en steek na steek volgde slechts langzaam. Plotseling, in het midden van het spel, was er een bloedrode gloed boven het bos, de schemering was verdwenen – en boven het bos kraaide een haan luid. De zon kwam roodgloeiend op in het oosten. De kleermaker had plotseling het gevoel alsof hij door de bliksem was getroffen – doof, blind, verlamd. Pas geleidelijk kwam hij weer bij bewustzijn. Toen hij de voorwerpen voor en om hem heen kon onderscheiden, was de vreemdeling verdwenen. Maar aan zijn voeten vond de kleermaker de beurs met daarin alle gouden guldens.

Nu begreep hij het! Bij de eerste hanenkraai moest de duivel ontsnappen volgens de “Duivelswet en Hekserijwet”; hij kon hem nu geen pijn doen. Maar het was een “duivel met een hoge mate van eerlijkheid” geweest omdat hij het gevoel had dat hij overwonnen was en, wat men een duivel nooit had mogen toeschrijven, eerlijk de arme kleermaker de beloofde winst gunde. Maar de kleermaker uit Seppensee verliet na deze ontmoeting zijn geboortedorp en verhuisde naar Bremen, omdat hij dacht dat hij daar veiliger was voor een tweede ontmoeting met de duivel.

Daar werd hij een eervolle meester en burger en zou hij een groot kleermakersbedrijf hebben geleid tot zijn hopelijk gelukkige einde, dat hij vervolgens aan zijn kinderen achterliet. De steen waarop de duivel en Schneider hadden gespeeld, was die nacht tot op een voet van de aarde gezonken en het hele bovenoppervlak vertoonde vreemde inkepingen, die naar verluidt door de knokkels van de duivel werden ingedrukt toen de kaarten werden gespeeld. We kennen ze als runentekens.

De runensteen werd “Hexenstein” genoemd omdat, volgens de legende, een jonge heks en haar minnaar, het kwaad zelf, er borrels van hadden gedronken:

De “Runenstein zu Jesteburg” is van belang in de oude criminele statistieken, omdat het daadwerkelijk een rol speelde in een heksenproces in 1661. De deurwaarder Peter Lukas Meineke, die al meer dan vijftig jaar oud was en vaak in het huis van de burgemeester kwam, vroeg om de mooie dienstmeid Gretefeint en bood ook aan om binnenkort met haar te trouwen. Maar aangezien Grete volhardde in haar koppigheid en absoluut niets wilde horen over de liefde van de oude dwaas, heeft hij zich opgehangen in het burgemeestershuis op de tweede verdieping op de omringende galerij, aan het bovenste scharnier van de kamerdeur waarachter het jonge meisje sliep dat hij met zijn waanzinnige liefde had achtervolgd.

De zaak veroorzaakte begrijpelijkerwijs een enorme opschudding in de eervolle Hanzestad; het kon onmogelijk goed zijn gegaan! De zelfmoord had al zijn vrienden, familieleden en kennissen door tranen en heilige protesten verzekerd dat het meisje ‘het hem had aangedaan’ en dat een geheime, onverklaarbare macht hem ertoe dwong zelfmoord te plegen. Het was zonneklaar: men had hier te maken met een heks, met de duivel als veroorzaker en medeplichtige. Grete werd beschuldigd van hekserij, van kwade spreuken, uitgevoerd op de baljuw Peter Lukas Meineke, die zo schandelijk was gestorven. Ze werd naar de berg gebracht om tot lijfeigenschap te worden gedwongen. De gang van zaken in heksenprocessen was altijd hetzelfde: een resultaat van de meest pijnlijke, ondraaglijke martelingen, onder het verschrikkelijke effect waarvan zelfs de meest onschuldige uiteindelijk alles bekende wat hun wrede kwelgeesten wilden.

Het mooie, meelijwekkende meisje bekende onder de martelingen dat ze in contact stond met de duivel, die ze had ontmoet in het huis van haar grootvader in het Lohbergenwoud, hij noemde zichzelf Junker Gerhard von Rehden en nam haar mee naar nachtelijke bijeenkomsten bij de “Teufelsstein”. Nadat deze krankzinnige bekentenis van het onschuldige meisje was geschied, werd het vonnis uitgesproken en dat luidde zoals gebruikelijk: de heks, gekleed in een boetekleed van haar, moest worden verbrand. En zo gebeurde het: op 31 juli 1661 werd de achttienjarige Gretefeint uit Lohbergen als heks verbrand voor de Steinthor in Hamburg. Ze was daar het laatste slachtoffer van de heksenprocesgekte.

Zwaar gekreun, alsof het uit de steen kwam, was te horen op de dag dat de heks in Hamburg werd verbrand. Iedereen vermeed de plek waar hij lag.

Meerdere stenen worden in verband gebracht met de veroordeling van een ‘heks’ zoals bij de “Runenstein zu Jesteburg”. Vanaf Cluny Hill in Schotland werden heksen in stevige tonnen (waar spijkers doorheen werden gedreven) naar beneden gerold. Waar de vaten stopten, werden de verminkte vrouwen verbrand. De Witches Stone markeert de plaats van een dergelijke verbranding.

Er wordt gezegd dat de heks van Cluny Hill werd verbrand omdat hij een van de drie was die schuldig werd bevonden aan het betoveren van koning Duncan in 1040 na Christus. Sommige historici geloven echter dat de steen van veel later dateert, namelijk de periode na de Reformatie, toen de heksenjachten toenamen. Volgens de lokale legende werd de steen van Cluny Hill in drieën gesplitst om te worden gebruikt als bouwmateriaal voor een nabijgelegen huis. De persoon die hiervoor verantwoordelijk was, zou kort nadat ze naar hun nieuwe woning waren verhuisd koorts hebben gekregen. Natuurlijk werd aangenomen dat de steen vervloekt was. Het huis werd gesloopt en de steen keerde terug naar zijn oorspronkelijke plaats.

De heksensteen op de Grote Markt van Lier in België is ook bijzonder. Volgens sommige verhalen gaat het om het middelpunt van de wereld. Tot de heraanleg van de Grote Markt in 2012 was het ‘rondeke van de Grote Markt’, de heksensteen, omgeven door een unieke spiraal van kasseien. De steen toont de plek waar Cathelyne Van den Bulcke uit Nijlen onterecht als heks verbrand werd. De steen is inmiddels op een andere plek komen te liggen.

De driehoekige vorm van de Grote Markt in Lier zou op de Frankische oorsprong wijzen. Vlakbij het belfort vind je een messingstrook in de stenen: de meridiaanlijn van Adolphe Quetelet. Quetelet gebruikte in de 19de eeuw een hoek van het stadhuis als naald voor zijn zonnewijzer. Wanneer de zon op zijn hoogste punt staat, vormt de scheidingslijn tussen licht en schaduw de meridiaan.

Afhankelijk van het waterpeil steekt de Hexenstein bij Lindau iets boven het wateroppervlak uit. Omdat er in de buurt van Lindau een tweede heksensteen was, werd er ook in het meervoud over de heksenstenen gesproken. Om deze steen te onderscheiden van het vroegere Kleiner Hexenstein (Hexenstein bij de Römerschanze) was de naam Großer Hexenstein (Hexenstein bij de Sternschanze) in gebruik.

In de directe omgeving van de stad liggen twee stenen in het meer, die beide de naam “Hexenstein” dragen; de kleinere bevindt zich in de omheining van de Seebadeanstalt, deel van de Römerschanze, de andere ten westen van de Sternschanze – buiten de rij pallisades – niet ver van waar de spoordijk de stad raakt. De laatste rots is de grootste, steekt drie of vier voet boven het wateroppervlak uit als het water laag is en is een zeer gewaardeerde verblijfplaats van meeuwen. Deze heks zou van de Zwitserse oever zijn gesprongen met één stap eerst op de kleinere, met de tweede stap op de grotere en met de derde stap op het land. De afdruk van een menselijke voet zou duidelijk zichtbaar zijn geweest op beide heksenstenen – met de punt naar de Zwabische kant wijzend.

De heiligen Columbanus en Gallus worden genoemd als de eerste verspreiders van het christendom aan het Bodenmeer. De eerste is nu de beschermheilige van Rorschach, de laatste van St. Gallen. Toen Sint Gallus eens in de stilte van de nacht aan de oever van het meer stond en zijn zelfgebreide netten in het water gooide, hoorde hij een demon die vanaf een naburige berg met een luide krijsende stem een ​​andere geest leek te roepen die leefde in de diepten van de See. De laatste antwoordde: “Hier ben ik!” Toen zei degene op de hoogte: “Welnu, sta op om mij te helpen, zodat we die vreemdelingen kunnen verdrijven die van ver komen en mijn beelden in de tempel hebben gebroken. De mensen die mij bedienden wenden zich af. Laten we onze gemeenschappelijke vijanden over de grens jagen! 

De ander antwoordde: ‘Wee u dat u de waarheid spreekt, dat ervaar ik zelf, want een van hen onderdrukt mij in het water en verwoest mijn koninkrijken; ik kan nooit zijn netten verscheuren, noch kan ik hem zelf bedriegen omdat de aanroeping van de ware God onophoudelijk op zijn lippen zweeft.” Toen bemoedigde de heilige man zichzelf, maakte het kruisteken, bedreigde de duivels in de naam van Christus, en haastte zich naar zijn meester Columbanus in de cel om te vertellen wat hij hoorde. Hij riep onmiddellijk de broeders bij zich, en zodra ze begonnen te bidden en lofzangen te zingen, hoorden ze het afschuwelijke geschreeuw van de demonen, die met verward geklaag over de bergen en het meer vluchtten. Een van die verjaagde demonen was volgens de legende een heks.

Bij Effelder, op de weg van Schalkau naar Sonneberg en Neuhaus, ligt een heksenberg; iedereen die eroverheen wandelt, verdwaalt als hij niet eerst zijn kousen verwisselt. Van Sonneberg naar Neuhaus kom je via het dorp Malmerz, er is een steen buiten het dorp, de Hexenstein, en is in de verre omtrek bekend.

Een vrouw zou, nadat ze ervan werd beschuldigd een heks te zijn, het van Ober-Lind hebben meegedragen om haar onschuld te bewijzen en daarmee haar leven te redden. Ze wilde het verder dragen, maar bezweek door de last (misschien de last van een schuldig geweten) en stierf op de plaats waar de steen staat. Een beetje stof afgeschraapt en op beboterd brood gestrooid, of zelfs zonder boter in plaats van zout, zou uitstekend werken tegen heksenbezweringen en aandoeningen. Van ver, zelfs uit Beieren, komen nog steeds mensen poeder van de Hexenstein schrapen. Meer voorbeelden over het gebruik van steenstof zijn te vinden in Verhalen over offerstenen – 2.

Ook andere stenen worden in verband gebracht met heksen. De ‘hag stones’ zijn heksenstenen die bekend zijn in Engeland, ze worden in Nederland meestal heksenstenen genoemd. Het gaat om stenen met een gat er in. In oude Engelse boeken over amuletten, magie en bescherming wordt ook geschreven over ‘flynt stone with hole’. 

In het zuidwesten van Engeland was (en voor sommigen is) het gebruikelijk om een hagstone aan een vissersboot vast te maken, net onder de bovenrand van de boot. Dit moest de boot en de bemanning op zee beschermen tegen allerlei narigheid. Ook hing er soms een hagstone aan het touw waarmee de boot werd vastgelegd aan de kade. Dit zou voorkomen dat heksen aan boord konden komen of de boot konden beheksen. Een behekste visserboot kon geen vis meer vangen, zelfs al zwommen er meer dan voldoende rond de boot. In dat geval was het zaak om even na te kijken of de hagstone nog wel aan de boot vast zat.

Een hagstone bood ook bescherming tegen ongewild bezoek in de nacht. Men geloofde dat ‘s nachts de ‘night hag’ op bezoek kwam. Een boze oude heks die je nachtmerries kon geven en er voor kon zorgen dat je helemaal verlamd in je bed lag. Een andere naam hiervoor is ‘night mare’, daar komt ons woord nachtmerrie vandaan.

In Engeland heten ze ook wel holey stones (holey van hole, gat, later vaak verbasterd naar holy, heilig), witch stones, fairy stones, druid stones, dobbie stones, adder stones. In Schotland noemen ze ze gloin nan druidh (druïdenstenen) en in Wales glain neidr of glain nadredd. In Cornwall vind je ze onder de naam milpreve, milpref of melpref.

Ze worden ook wel ‘Snake’s eggs’ genoemd en in Zuid-Schotland noemt men ze ‘Adderstanes’, oftewel slangeneieren. Niet heel verassend is het met deze benaming dat hagstones je zouden beschermen tegen slangenbeten en slangengif.

In Scandinavië noemt men hagstones Odin stenen. In Duitsland zijn deze stenen bekend als ‘Drudenstein’, ‘Hascherlit’ of ‘Hühnergott’. Stenen van dit type zijn vaak vuursteenknobbeltjes met verweerde kalkafzettingen. De term Hühnergott en het idee om gedomesticeerde kippen te kunnen beschermen tegen boze geesten met bijbehorende objecten, geïnterpreteerd als amuletten, komen uit een heel oud Slavisch volksgeloof. Vaak gaat het om het afweren van de schadelijke invloed van een vrouwelijke huishoudgeest, de zogenaamde kikimora.

De kikimora heeft misschien de snuit van een hond, een kippensnavel of kan zelfs lijken op een geitachtig wezen met gloeiende ogen en hoorns. In feite kan het elk deel van het gezicht of lichaam van een dier aannemen. Het is altijd vrouwelijk en kan verschijnen als een oude vrouw of een mooi meisje. Ze kan zelfs verschijnen als een overleden familielid.

Zelfs nadat het christendom voet aan de grond kreeg in de Slavische regio’s, was het geloof in de kikimora nog steeds sterk. Het geloof in de entiteit gaat vandaag nog steeds door, waar het doordrenkt is met de oude Slavische volksreligie en het christelijke concept van demonische krachten. In de Poolse folklore zijn mora de zielen van levende mensen die ’s nachts het lichaam verlaten en worden gezien als slierten stro of haar of als motten. In het Sloveens, Kroatisch en Servisch verwijst mora naar een “nachtmerrie”.

Om de kwade invloed van een kikimora af te weren, moet de afgehakte nek van een kruik of een steen met een natuurlijk gat aan de stallen worden opgehangen. Dit is bijvoorbeeld te lezen in het woordenboek van de Groot-Russische taal door Vladimir Dal, dat in de 19e eeuw is gemaakt en nog steeds erg populair is onder wetenschappers en leken.

Geperforeerde stenen die worden gebruikt als beschermende amuletten hebben historisch gezien een rol gespeeld in heel Europa en ook daarbuiten. Dit is bijvoorbeeld gedocumenteerd bij de Germaanse, zoals de Angelsaksische en Alemannische, maar ook voor de Franse volksovertuigingen. In Zwitserland en Frankrijk werden de stenen bijvoorbeeld opgehangen in koeien- en paardenstallen om het vee te beschermen tegen ongeluk.

Dergelijke ideeën waren ook wijdverbreid in Duitsland. Hoewel de geperforeerde stenen “Trutensteine”, “Schratensteine” of iets dergelijks werden genoemd, werden ze, net als de Hühnergott, gebruikt om heksen en geesten af ​​te weren. In Oostenrijk worden stenen met kleine gaatjes ook wel Linsensteine genoemd: als je door het gaatje kijkt, lijkt alles vergroot. In Frankrijk kent met de stenen als
”pierre de sorcière”.

Heksenstenen zouden bescherming bieden tegen kwade krachten; je zou onzichtbaar kunnen worden of juist verborgen zaken kunnen ontdekken door middel van zo’n steen. Heksenstenen zijn vaak stenen met napjes of gaten. Soms wordt de plek waar een heksensteen ligt aangeduid als verzamelplaats van heksen, de plek waar heidense rituelen werden uitgevoerd. In andere gevallen werden heksen juist op deze plek gedood volgens de verhalen. Het één sluit het ander overigens niet uit. Het komt vaak voor dat heidense heiligdommen na de kerstening werden gebruikt voor terechtstellingen of op een andere manier werden onteerd. Ook kwam het voor dat er op de plek van een heidens heiligdom een christelijk bouwwerk verscheen.

Marinda Ruiter

Bronnen

Die_Gartenlaube_(1899)

Thüringer Sagenbuch. Zweiter Band/Der Hexenstein

https://www.schalensteine.at

http://www.steinzeitreise.de/schalenstein.php

https://de.wikipedia.org/wiki/Hexenstein_bei_D%C3%B6tlingen?uselang=de

https://de.wikisource.org/wiki/Th%C3%BCringer_Sagenbuch._Zweiter_Band/Der_Hexenstein

https://de.wikisource.org/wiki/Schmucke_Davie

http://www.zeno.org/Literatur/M/Sch%C3%B6ppner,+Alexander/Sagen/Sagenbuch+der+Bayerischen+Lande/Zweiter+Band/491.+Die+Hexensteine+bei+Lindau

https://www.innsbruck.info/blog/de/kunst-kultur/schalensteine-die-mysteriosen-boten-versunkener-welten/

https://www.themodernantiquarian.com/site/13443/witches_stone.html

https://www.gva.be/cnt/dmf20210818_95593929

https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2021/08/19/lier-past-tekst-hekstensteen-aan-huidig-opschrift-doet-heks/

https://www.scotsman.com/regions/inverness-highlands-and-islands/forres-witches-stone-recalls-one-scotlands-most-horrific-witch-trials-134140

https://www.ancient-stones.co.uk/lothian/021/029/details.htm