Een instructie door Karin Olfert
In dit artikel staat beschreven hoe het stemmen van stenen in zijn werk gaat, om een modern gestemde lithofoon te kunnen maken. Ook kun je zien welke manieren er zijn om de lithofoon op te bouwen. De hoeveelheid gereedschap valt mee. Afhankelijk van de steensoort en daarmee de hardheid kan het bouwen intensiever zijn. Deze instructie heb ik kunnen maken door de hulp en kennis van cabaretière Dorine Wiersma. Het is bedoelt voor iedereen die zonder veel middelen een muziekinstrument wil maken uit steen.
Wat is een lithofoon?
Een lithofoon is een muziekinstrument van steen. Verschillende steensoorten kunnen klank produceren. Afhankelijk van de grootte en de vorm van de steen, verschillen de klanken. In de natuur komen stenen voor die van zichzelf klank bevatten. Fonoliet (fono= klank, lithos = steen) is de bekendste. De voornaamste reden waarom fonoliet klank geeft wanneer je er op tikt, is omdat het van nature dun splijt. Tegenwoordig, met modern gereedschap, kun je allerlei steensoorten dun zagen. Daardoor zijn er andere steensoorten die stiekem tóch ineens klank bevatten. Enkele steensoorten die, wanneer tot plakjes gezaagd, klank produceren zijn: Travertin, Serpentine en Belgisch hardsteen.
Hoewel niet in Nederland, zijn wel op andere plekken in de wereld vanuit de prehistorie klankstenen gevonden. Lees hier meer over wat een lithofoon is: ‘De lithofoon, een muziekinstrument van steen’
Benodigd gereedschap:
Benodigdheden: Haakse slijper + sleutel / Diamantslijpschijf / Boormachine met hamerboorstand
/ Steenboortje (metaalboor evt. ook) / Evt. holle diamantboor / (Marimba) klopper / Stift / Telefoon met een stem-app / Veiligheidsbril / Gehoorbescherming
Optioneel: Bak water met stuk hout om watergekoeld te boren / Chromatic tuner
Belgisch hardsteen
Belgisch hardsteen is een veel voorkomende steensoort, is goed bewerkbaar en komt veel voor in afvalbakken bij steenzagerijen/steenhouwerijen. Ik raad aan om deze soort te gebruiken wanneer je je eerste lithofoon wilt bouwen. Neem contact op met een steenhouwerij/zagerij bij jou in de buurt en vraag of je in de afvalbak mag rondneuzen. De meeste steenhouwerijen vinden dit prima, het scheelt hun zelfs afvoerkosten i.v.m. gewicht. Zoek naar langwerpige, dunne stukken steen, deze klinken vaak het best. Laag klinkende stenen zijn zeldzamer dan hoog klinkende stenen, en de toon is over het algemeen verder reikend. Als je laag klinkende stukken kunt vinden, neem ze dan zeker mee! Wil je met andere steensoorten experimenteren dan zijn travertin en serpentine twee andere mooi klinkende stenen, maar deze komen minder vaak voor.
Herz
Om een muziekinstrument te maken die speelbaar is met andere moderne instrumenten, moet je bij het stemmen de frequentie op 440 Hz. houden. Hz. staat voor Herz en is de meetlat voor toon. Op de meeste plekken in de wereld is dit de stemstandaard. De meeste muziekinstrumenten zijn dus afgesteld met 440 Hz. Mijn eerste lithofoon heb ik per ongeluk op 450 Hz. gestemd wat hem niet lelijker deed klinken, de stenen zijn mooi op elkaar afgestemd in toonladders. Het verschil in Hz. maakt dat deze stenen een halve toon te hoog/te laag zijn gestemd in vergelijking met de 440 Hz. standaard en daardoor is mijn eerste lithofoon niet echt geschikt om met andere moderne muziekinstrumenten samen te spelen. Voorkom deze fout als je met andere muziekinstrumenten wilt spelen en stem op 440 Hz!
Stap 1. Het zoeken naar de toon
Pak een steen die een mooie, ver klinkende toon heeft. Je hoort vanzelf een verschil tussen een zingende toon en een doffe ‘plok.’
Leg je stemapparaatje (chromatic tuner) of je telefoon met stem-app (ik gebruik hiervoor DaTuner) neer op een plek zonder bijgeluiden en sla dicht bij het stemapparaat op de steen terwijl je hem vasthoudt (figuur 2.). Bekijk op welke toon de steen zit.
Stap 2.
Stenen zijn omhoog en omlaag te stemmen. Hoger stemmen kan op één manier en lager stemmen op twee. Je doet dit als volgt:
Hoger stemmen > in de lengte de steen inkorten.
Lager stemmen > boren van gaten op de knooppunten (wat knooppunten zijn leer je verderop).
Lager stemmen > uithollen van de steen.
Het makkelijkst is om met een wat te hoge toon uit te komen, en daarna de steen lager terug te stemmen. Je loopt namelijk het risico om de klank van de steen te vervagen door het inkorten van de steen in een later stadium.
Op figuur 3 zie je dat de desbetreffende steen een lage G is. Ik wil zorgen dat de steen een hoge G wordt.
Een klein stukje muziekleer
De toonladder waarop je de stenen kunt stemmen zijn deze 7: C, D, E, F, G, A, B. Plak je er nog een hogere C aan vast, dan heb je één octaaf. Deze 8 tonen zijn hetzelfde als; ‘do re mi fa sol la si do’. Dit zijn de witte toetsen op een piano, en genoeg om veel kinderliedjes te spelen. Wil je ook de zwarte toetsen op de piano meepakken dan moet je ook tussentonen vinden. Deze worden op je stemapparaatje aangeduid met de stamnoot (bijvoorbeeld A) met een # (kruis).
Stap 3. Welke toon is de steen nu?
Check opnieuw de toon van de steen.
Stap 4. Het boren van de gaten > vinden van de knooppunten
Hoewel je een lithofoon ook zonder stenen met gaten kunt maken, door simpelweg de stenen neer te leggen op de knooppunten, klinkt de toon nog mooier wanneer je de stenen ophangt. Daarvoor hebben we gaten nodig. Met het boren van gaten wordt de toon van de steen iets lager.
De volgende stap is het vinden van de punten waar je de gaten kunt boren zonder dat je daarmee de klank van de steen verpest. Pak de steen vast zoals bij figuur 2 is uitgelegd. Zet precies in het midden van de lijn waarop je de steen vasthoud, van duim tot wijsvinger, een puntje met stift. Doe dit aan beide uiteindes van de steen.
Stap 5. Het daadwerkelijk boren van de gaten
Nu is het tijd om de gaten te boren. Voor harder gesteende (fonoliet) heb ik een diamantboor gebruikt. Voor Belgisch hardsteen heb de beste resultaten geboekt met watergekoeld boren met een gewoon steenboortje of een metaalboor. Wel is een boormachine met hamerstand handig, dit gaat sneller door de steen heen.
Stap 6. Opnieuw checken van de toon
De toon van deze steen is zo te zien een hele mooie A geworden!
Stap 7. Optioneel – het uithollen van de steen om de toon lager te maken.
Is de toon van je steen na het boren van de knooppunten alsnog te hoog uitgevallen? Dan kun je de steen aan één kant gaan uithollen. Ben je te laag uitgekomen? Dan kun je een heel klein beetje aan beide kanten inkorten, maar niet veel. Lager stemmen door uithollen is daarom een betere optie.
! Wees wel voorzichtig met het gebruik van de haakse slijper. Draag altijd vaste schoenen. Het liefst stevige schoenen zoals bergschoenen van leer of stalen neuzen. Wanneer je een bankschroef hebt is het slim om de steen hierin vast te klemmen.
Stap 8. Het bouwen van een constructie
Wil je net zoals ik de stenen ophangen om de beste klank eruit te krijgen? Dan heb je nog wat extra werk voor de boeg. De constructie kan van alles zijn, ik heb mijne gemaakt uit een frame van een oude tuintafel, als het maar sterk genoeg is. Dorine heeft een systeem gebruikt waarin je nylon koord rijgt door de gaten en dit aan de achterkant vastzet met een metalen ringetje die groter is dan het gat in de steen waardoor het koord vast zit. Deze techniek heb ik ook toegepast op mijn lithofoon. In figuur 5 zie je de liggende constructie van Dorine.
Nylon koord gaat lang mee. Dorine haar constructie staat al 10 jaar buiten.
De stenen heb ik behalve zijlings ook van boven naar beneden met elkaar verbonden om te voorkomen dat de stenen naar beneden gaan hangen.
In figuur 17 zie je hoe het nylon koord in mijn constructie aan de voorkant loopt. In figuur 17 zie je hoe het aan de achterkant loopt. Er zijn natuurlijk andere manieren te verzinnen om de constructie vast te zetten dus wees daar vooral vrij in! Belangrijk bij het hangen van de stenen is dat deze goed strak opgespannen zijn. Anders gaat de boel slingeren en hoor je meerdere tonen in plaats van degene die je aanslaat.
