Stenenliefhebbers hebben niet zoveel op met zandstenen. Ze zijn bepaald niet zeldzaam, maar er zit weinig ‘avontuur’ in. De meeste zandstenen zijn gewoon zwerfstenen met een kleurtje, verder niet. Maar zoals vaak, schijn bedriegt. Ook zwerfstenen van zandsteen vertellen een verhaal. Zo is er een categorie zandstenen uit het Cambrium met graaf-, woel en graassporen van honderden miljoenen jaren geleden uitgestorven zeedieren.
Wie de veroorzakers van deze sporen waren is meestal onbekend, maar er is een uitzondering. Het alleroudste fossiel in Nederland zit in een zwerfsteen van zandsteen. In de steen zijn zeven pootafdrukken van een soort fluweelworm zichtbaar. Het dier heet Xenusion auerswaldae. Het dier leefde meer dan 550 miljoen jaar geleden op de bodem van een ondiepe zee. Het fossiel is in een eigen vitrine opgesteld in het Hunebedcentrum in Borger, samen met een reconstructie van het dier.
Ondanks dat sommige zandstenen fossiele levenssporen en afdrukken van fossielen bevatten, beleven zwerfsteenzoekers doorgaans meer plezier aan granieten, gneizen en porfieren. Waarom? Deze steensoorten zijn kleuriger, bevatten interessante mineralen in verschillende kristalvormen, zijn onvoorstelbaar lang geleden ontstaan en, waarschijnlijk nog het belangrijkste, van granieten en porfieren is vaak de herkomst in Scandinavië bekend. Dat kun je bij zandstenen meestal niet zeggen. Toch zijn er uitzonderingen en die komen ook nog eens uit gebieden opzij van Scandinavië. Neem bontzandsteen. De naam alleen al wekt nieuwsgierigheid. Hoezo bont? De steen op de foto is een Drentse zwerfsteen van bontzandsteen en het moet gezegd, de steen ziet er door zijn kleuren en zijn gelaagdheid een stuk boeiender uit dan menige noordelijke zwerfkei. De steen is door wijlen G. Loman uit Schoonoord gevonden in de zandwinning in Ellertshaar (Dr.).
Bontzandsteen vormt dikke lagen in een groot deel van West-en Midden-Europa. In Scandinavië komt het gesteente niet voor. Ook in de ondergrond van ons land komt bontzandsteen voor, maar is nergens ontsloten. Dit is wel het geval op het Duitse Noordzee-eiland Helgoland. De karakteristieke, gelaagde zandsteenrotsen rijzen in al hun kleurigheid loodrecht uit zee omhoog. Voor vogels als Jan-van-genten bieden de steile rotsen een prima nestgelegenheid, om van de nog talrijkere drieteenmeeuwen, zeekoeten, alken en stormvogels maar te zwijgen.
Bontzandsteen dankt zijn naam aan de wisselende kleuren van het gesteente. De kleur van de lagen varieert van baksteenrood naar geel, rose, wit tot zelfs grijsgroen. De steen van Ellertshaar is hier een mooi voorbeeld van. Deze toont een afwisseling van roodachtige en geelwitte laagjes. Grindstenen van bontzandsteen die samen met witte kwartsen, porfiertjes en andere zandstenen in het oosten en noorden van ons land in zandzuigerijen samen met een hoop wit rivierzand opgezogen worden, zijn afkomstig uit een gebied zuidelijk van Hannover in Duitsland. De stenen zijn in het Vroeg-Pleistoceen door voorlopers van de rivier de Wezer en zijn zijrivieren naar ons land vervoerd.
Minstens zo bekend en al even algemeen zijn grindstenen van bontzandsteen in Rijngrind. In Overijssel, op de Veluwe, in het Montferland en op de Utrechtse Heuvelrug zijn ze makkelijk te vinden. Op verschillende plaatsen in het stroomgebied van de Rijn komen bontzandsteenafzettingen voor, die in de ijstijdperiode door de Rijn en zijrivieren geërodeerd zijn. De zandsteentjes zijn aan hun karakteristieke roodachtige kleur makkelijk van andere stenen te onderscheiden.
Wat is bontzandsteen?
Bontzandsteen is een kwartsietische zandsteen. Dit wil zeggen dat de zandkorrels niet door kalk zijn verkit, maar door silica. De kwartskorrels in bontzandsteen zijn door secundaire afzetting van silica uit circulerend poriewater met elkaar vergroeid. De silica is afkomstig van plaatsen waar de afzonderlijke zandsteenkorrels op elkaar drukten. Op die raakvlakjes loste een beetje kwarts op, dat in de poriën weer werd afgezet. De silica deed weliswaar dienst als kitmiddel, maar vult de poriën in de zandsteen meestal niet geheel op. Bontzandstenen uit het Rijngebied zijn doorgaans wat grofkorreliger dan die noordelijker in Duitsland. Ze flonkeren op het breukvlak ook veel vaker. Zandkorrels zijn natuurlijk niets anders dan afgeronde stukjes kwartskristal. Bij aangroei met silica ontstaan er makkelijk glinsterende kristalvlakjes, die in meer of mindere mate een kwartsomtrek bezitten.
Bontzandsteenafzettingen in de Duitse Pfalz en in de Franse Vogezen zijn op sommige plaatsen ontwikkeld als conglomeraat. De voorkomens en de afzettingsstructuren wijzen erop dat deze grindhoudende afzettingen in woestijnwadi’s ontstaan zijn. Bontzandsteenconglomeraat is bijzonder fraai te zien op een wandeling langs en door het klooster Mont Saint-Odile bij Ottrott boven Obernai in de Franse Elzas.
Regelmatig vinden we in zandzuigerijen platte stukken bontzandsteen met op één van de vlakken fossiele golfribbels of ze tonen krimpscheuren. Vaak bevatten ze op laagvlakken ook platte rolsteentjes van diep roodbruine klei. Deze intraklasten zijn doorgaans tot zo’n 2 cm groot. Bij verwering laten ze ondiepe putten in het oppervlak na.
Bontzandsteen is een woestijnvorming, daarom ook de rode kleur. Het rood wordt veroorzaakt door hematiet (=ijzeroxide). Dit vormt dunne huidjes om de zandkorrels waardoor deze roodachtig kleuren. Bontzandsteen ontstond zo’n 250 miljoen jaar geleden tijdens het Vroeg-Trias in een bekken dat een groot deel van West- en Midden-Europa besloeg. Het gesteente komt voor in het Noordzeegebied, Polen, Midden-Duitsland en ook in de Elzas in Noordwest-Frankrijk. De Noordelijke Vogezen, die naar het noordoosten uitlopen in de Duitse Pfalz bestaan zelfs geheel uit bontzandsteen. In de Pfalz komen verspreid hoog oprijzende rode zandsteenrotsen voor, die via wandelpaden beklommen kunnen worden. Eenmaal op de top word je beloond met prachtige uitzichten.
Zwerfsteentjes van bontzandsteen zijn heel algemeen. In zandzuigerijen is het een van de meest voorkomende zandstenen. Hier en daar in Oost-Drenthe liggen ze zelfs aan het oppervlak. Op de bos- en zandpaden achter het land van Bartje bij Ees en in de nabijgelegen gletsjerkuil zijn ze niet zeldzaam. Vaak zijn de steentjes door verwering gebleekt. De baksteenrode kleur is aan de buitenkant meer beige-roze geworden. Ook in Rijngrind op de Veluwe, Utrechtse heuvelrug en in het Montferland zijn rolstenen van bontzandsteen door het lange verblijf in de bodem wat gebleekt.
De steen op de foto is een van de mooiste zwerfstenen van bontzandsteen die in ons land gevonden is. De kei is slecht afgerond, wat een aanwijzing is dat deze, ingevroren in schotsen van bodemijs, ergens in het Vroeg-Pleistoceen via het water van de oer-Wezer naar onze contreien is afgedreven.
Kastelen, kloosters en bontzandsteen
De Elzas en de Vogezen in Noordoost-Frankrijk behoren niet tot de populairste vakantiebestemmingen. Op weg naar een zuidelijke bestemming rijden de meeste toeristen eraan voorbij. Doodzonde eigenlijk. De oostelijke kam van de Pfalz en de Vogezen vormen de overgang naar het kilometers brede Rijndal. De oosthelling en de dorpen aan de voet liggen in de regenschaduw van de Pfalz en de Vogezen. Het klimaat is er droger en ook zonniger en warmer dan elders in Duitsland en Noord-Frankrijk. Op de hellingen wordt vanwege het aangename klimaat aan wijnbouw gedaan. Zo ver het oog reikt, zie je wijngaarden, groot en klein, onderbroken door kleine wijndorpen met hun prachtige vakwerkhuizen. In sommige dorpen waan je je in de tijd van Anton Pieck. Kijk je rond dan zie je overal in de wijndorpen bontzandsteen. Niet als rots, maar in de vorm van bouwsteen. Pilasters, poorten, deurbogen, raamdorpels en lijsten, ze zijn vrijwel allemaal met hamer en beitel uit de vaste rots gehouwen. Ook het kinderkopjesplaveisel in de smalle straten bestaat vaak uit bontzandsteen.
Nog meer bontzandsteen is verwerkt in de talloze kastelen die het gebied rijk is. Door strubbelingen in het verleden zijn de meeste veranderd in ruïnes. Op een rit langs de Elzasser Route du Vin zijn ze niet te missen. Vele van deze kasteelruïnes zijn via een wandeling te bereiken. Een van de beroemdste burchten is Haut Koenigsbourg. Het kasteel is ingericht als museum. Een mooie route van Ribeauvillé, Bergheim en Thannenkirch voert je bergopwaarts ernaartoe. De burcht ligt op de Stophanbergh, een rotskam van bontzandsteen op een hoogte van 775 meter. Van hier heb je een prachtig uitzicht over het vlakke Rijndal met aan de overkant op twintig kilometer afstand de contouren van het Zwarte Woud en de geërodeerde vulkaanruïne van de Kaiserstuhl. Haut Koenigsburg is tussen 1902 en 1908 voor keizer Wilhelm II gerestaureerd, omdat hij de burcht als het symbool van het Duitse keizerrijk zag. Het imposante gebouw is helemaal uit rode Bontzandsteen opgetrokken. Na de Eerste Wereldoorlog kwam bij de Vrede van Versailles de Elzas en daarmee ook de burcht weer in Frans bezit.
Rij je van Haut Koenigsbourg weer naar beneden dan is een wandeling door een van de vele pittoreske plaatsjes aan te bevelen, waar je op een van de talrijke terrasjes kunt genieten van een heerlijk glas wijn. Want naast bontzandsteen is wijn het visitekaartje van de Pfalz en de Elzas. Hoewel ze aan beide kanten van de grens dezelfde druiven verbouwen, maken de Fransen er smakelijker en ook vollere wijnen van. Probeer maar eens een Gewurztraminer of wat minder bloemig, een glas Pinot gris.
Als u toch in de Elzas bent vergeet dan niet om ook het klooster van Saint Odile bij Obernai te bezoeken. Op de wandeling rond en door het klooster loop je langs indrukkend steile rotswanden van bontzandsteenconglomeraat. Op de weg ernaartoe kom je ook voorbij de “Heidense muur” (Mur Païen). Eerst dacht men dat de indrukwekkende wal van Keltische oorsprong was. Datering van houten pennen in de enorme conglomeratische steenblokken wezen uit dat de muur tussen 675 en 681 gebouwd is rond een Merovingisch klooster. Dit klooster is gesticht door Saint Odile, de abdij van Hohenbourg op de Odilienberg, zoals deze in het Duits genoemd wordt. De Mur Païen strekt zich over een lengte van 11 kilometer uit rond de top van de berg en bestaat uit ruim 300.000 enorme blokken bontzandsteen en bontzandsteenconglomeraat.
