Het is de langste nacht van het jaar op het noordelijk halfrond, de dag met de kortste tijd tussen zonsopkomst en zonsondergang. Op het noordelijk halfrond gaat het om midwinter en de winterzonnewende. Op het zuidelijk halfrond viert men op deze dag midzomer of de zomerzonnewende.
De zon staat op deze dag het meest zuidelijke punt en zal zijn weg daarna weer naar het noorden voortzetten. Sinds de prehistorie is de winterzonnewende een zeer belangrijke tijd van het jaar in veel culturen. Omdat de winterzonnewende de omkering is van het wegebben van de zon aan de hemel, de zon komt na dit moment steeds langer tevoorschijn iedere dag, werd het in de oudheid gezien als de symbolische dood en wedergeboorte van de zon of van een zonnegod.
Enkele belangrijke archeologische vindplaatsen uit het neolithicum en de vroege bronstijd in Europa worden in verband gebracht met de winterzonnewende, zoals Stonehenge in Engeland en Newgrange in Ierland. De primaire assen van beide monumenten lijken zorgvuldig te zijn uitgelijnd op een zichtlijn die wijst naar de zonsopgang tijdens de winterzonnewende (Newgrange) en de zonsondergang tijdens de winterzonnewende (Stonehenge).
Hoewel het nu meer dan 5000 jaar oud is, is het prehistorische monument dat bekend staat als Stonehenge nog steeds belangrijk, vooral op de zonnewendes. Op de zomerzonnewende van 21 juni, zegt English Heritage, komt de zon op achter een kenmerk dat bekend staat als de Heel Stone.
Op de winterzonnewende zakt de zon naar het laagste punt aan de hemel en zorgt voor een dramatische zonsondergang bij het monument.
Het ligt tussen wat de staanders van de hoogste trilithon zouden zijn geweest, bestaande uit twee verticale stenen met daarboven een horizontale bovendorpel. Het is veelbetekenend dat bij Stonehenge de Grote Trilithon vanuit het midden van het monument naar buiten was gericht, dwz dat het gladde platte vlak naar de midwinterzon was gekeerd.
Archeologisch bewijs toont aan dat neolithische volkeren midwinter gebruikten als reden om te feesten. Opgravingen in het gebied, dat rijk is aan prehistorische monumenten en rituele locaties, tonen aan dat mensen zich tijdens midwinterfeesten waarschijnlijk met voedsel volpropten. Durrington Walls, een neolithische nederzetting op slechts drie kilometer van het rituele complex in Stonehenge, heeft zeer grote afzettingen van varkens- en runderbeenderen. Te oordelen naar de leeftijd van de dieren, meldt English Heritage, zouden ze rond de tijd van de winterzonnewende zijn geslacht.
meridiaan.
Het neolithische Sonnenobservatorium Goseck in Saksen-Anhalt wordt gezien als het oudste zonneobservatorium ter wereld. Het werd gebouwd rond 4900 v.Chr. en bleef ongeveer 200 jaar in gebruik. De cirkel bestaat uit een concentrische sloot van 75 meter breed en twee palissaderingen met ingangen op plaatsen die zijn uitgelijnd met zonsopgang en zonsondergang op de dagen van de winterzonnewende. Het bestaan van de site werd in augustus 2003 openbaar gemaakt. In december 2005 werd deze voor bezoekers geopend. De site maakt deel uit van een grotere groep cirkelvormige omheiningen in het Elbe- en Donau -gebied, waarvan de meeste vergelijkbare zonnewende-uitlijningen vertonen.
Na ongeveer 50 jaar sinds het voor het eerst werd ontdekt, is er nu algemene overeenstemming dat de doorgang en kamer bij de Newgrange-doorgangstombe in Ierland is uitgelijnd met de winterzonnewende en dat rond de tijd van de zonnewende – en alleen dan – licht langs de lange doorgang naar het verste deel van de kamer schijnt. Het belangrijkste onderdeel van het Newgrange-ontwerp was een ‘dakkoffer’ of ‘lichtbak’ die de manier regelde waarop het licht de doorgang binnenkwam. Deze ruimte boven de ingang werd gebouwd met zorgvuldig vervaardigde schotten die de lichtinval beperkten tot de tijd van de winterzonnewende en ook zodat het licht alleen bij zonsopgang binnenkwam. Na duizenden jaren komt de zon inmiddels niet meer binnen tijdens zonsopgang, maar iets later op dezelfde dag.
Tim O’Brien zei: “De constructiekenmerken van Newgrange bieden de ideale omgeving om de minieme beweging van de zon te bestuderen wanneer deze visueel stilstaat.” Schrijvend over een ander, maar verwant neolithisch doorgangsgraf in Ierland: “Terwijl de zon rechtstreeks op de symbolen schijnt die op de rugsteen zijn gegraveerd, fungeren ze niet alleen als primitieve voorstellingen van de zon, maar als apparaten die precies zijn gepositioneerd om de zonnebeweging te meten.“
Newgrange is ouder dan Stonehenge en de grote piramides van Gizeh. Het is in feite slechts één monument binnen het neolithische Brú na Bóinne-complex, naast de soortgelijke doorgangsgrafheuvels van Knowth en Dowth, en maakt als zodanig deel uit van de Brú na Bóinne UNESCO Werelderfgoed. Newgrange deelt ook veel overeenkomsten met andere neolithische constructies in West-Europa, zoals het Maeshowe-graf in Orkney, Schotland en de Bryn Celli Ddu-site in Wales. Na het eerste gebruik werd de ingang van Newgrange verzegeld en bleef het enkele millennia gesloten, waarna het verschillende associaties kreeg in de lokale folklore en mythologie.
Het werd voor het eerst bestudeerd als een prehistorisch monument door antiquairs in de zeventiende eeuw na Christus, en in de loop van de daaropvolgende eeuwen vonden er verschillende archeologische opgravingen plaats op de locatie voordat het grotendeels werd hersteld naar een interpretatie van zijn oorspronkelijke neolithische uiterlijk door conservatoren in de jaren zeventig. Tegenwoordig is Newgrange een populaire toeristenplaats en wordt het volgens de archeoloog Colin Renfrew “door de prehistoricus zonder aarzelen beschouwd als het grote nationale monument van Ierland”.
Ook andere structuren tonen uitlijningen met zonsopkomst en/of zonsondergang tijdens midwinter aan. Een Clava cairn is een cirkelvormige stenen cairn uit de Bronstijd, genoemd naar de groep van drie cairns in Balnuaran of Clava (ten oosten van Inverness in Schotland). Er zijn ongeveer 50 cairns van dit type in een gebied rond Inverness. Ze vallen uiteen in twee subtypen:
1. een doorgangsgraf met een enkele grafkamer die via een korte doorgang met de ingang is verbonden en bedekt is met een steenhoop, de ingangen op het zuidwesten georiënteerd (richting midwinterzonsondergang).
2. een ringvormige steenhoop omsluit een ogenschijnlijk niet-overdekt gebied zonder formele toegang van buitenaf.
Ook moderne gebouwen blijken nog gericht te worden op de winterzonnewende, zoals de kathedraal van Palma de Mallorca. Elk jaar, op de winterzonnewende, komt de dageraadzon binnen door het grote roosvenster (El ojo del gótico; het gotische oog) van de kathedraal van Palma (la Seu) en komt naar buiten door het andere uiteinde dat overstroomt met kleur van het interieur van de kathedraal.
De winterzonnewende, of midwinter, wordt omgeven door festivals en rituelen. Niet altijd worden deze festivals en rituelen op de dag van midwinter zelf uitgevoerd, in bepaalde gevallen gebeurde dit op pas het moment dat men duidelijk kon zien dat de zon weer naar het noorden bewoog. Dat is dus enkele dagen na de daadwerkelijke zonnewende.
De ingang van Mnajdra Zuid, een megalithische tempel op Malta, is uitgelijnd met zonsopgang op de zonnewende en equinox. De eerste stralen van de rijzende zon tijdens de zomerzonnewende verlichten de verticale orthostaat in de linker voorste apsis. De eerste stralen van de rijzende zon op de winterzonnewende verlichten de verticale orthostaat in de rechter voorste apsis. Tijdens de lente- en herfstnachteveningen verlichten de stralen van de rijzende zon de centrale doorgang en de binnenste nis.
Er werden veel voorspellingen gedaan tijdens midwinter, zo werd al verteld in Voorspellingen. En ook in de mythologie speelt midwinter een belangrijke rol. Het sterven van Baldr in de winter zou te maken hebben met de zonnewendes, hij werd gedood door zijn tweelingbroer die een maretak gebruikte. Het donker overwon het licht in dit geval. In De steen van Baldr is hier meer over te lezen.
De goden kunnen aanvankelijk alleen huilen vanwege hun verdriet. Baldr’s moeder Frigg spreekt en vraagt ”wie er onder de Aesir was die al haar liefde en gunsten wilde verdienen en bereid was de weg naar Hel te rijden en te proberen of hij Baldr kon vinden, en Hel losgeld aanbood als ze Baldr terug zou laten gaan naar Asgard”.
Het “kussen onder de maretak” komt van de legende over Baldr. Frigg besloot de maretak nooit meer te negeren. Om niet langer te denken dat de maretak een wapen was, besloot ze iedereen te kussen die onder een boeket maretak door liep.
In Bewegende stenen en spinsters werd al genoemd dat er ook volksverhalen rondom midwinter en megalieten bestaan. Ongeveer anderhalve kilometer vanaf St. Lythans Cromlech ligt Tinkinswood. Het is een dolmen van het type Cotswold-Severn Group. Volgens de legende zou iedereen die op de avonden voor 1 mei, Sint- Jansdag (23 juni) of Midwinterdag een nacht doorbrengt in Tinkinswood, ofwel sterven, gek worden of een dichter worden. De groep rotsblokken in het zuidoosten van het monument zouden vrouwen zijn die in steen werden veranderd omdat ze op de sabbatdag dansten, een andere legende die wordt geassocieerd met meerdere megalieten (voorbeelden zijn te vinden in Verstening).
De heidense Scandinavische en Germaanse mensen in Noord-Europa vierden een winterfeest genaamd Yule (ook wel Jul, Julblot, jólablót of het joelfeest genoemd). De Heimskringla, in de 13e eeuw geschreven door de IJslander Snorri Sturluson, beschrijft een kerstfeest georganiseerd door de Noorse koning Haakon de Goede (ca. 920-961). Volgens Snorri had de christelijke Haakon het feest van “midwinter” verplaatst en afgestemd op de christelijke kerstviering. In de Scandinavische talen, alsmede in het Fins en het Estisch, wordt het woord joel nog altijd gebruikt om de festiviteiten in de hele periode van Kerstavond tot Driekoningen te beschrijven.
Onder invloed van het Christendom is het heidense joelfeest omgevormd tot de Kerst- of Midwinterviering, ook wel de Twaalf Heilige Nachten genoemd. Daarin hebben oudere gebruiken als het Midwintervuur een plaats gekregen. Er werd een houtblok, of boomstam, speciaal voor deze gelegenheid naar de huizen gebracht. Varianten zijn het Yule-vuur en de Yule-kaars. De Amerikaanse folkloriste Linda Watts geeft de volgende beschrijving over het houtblok wat ritueel wordt verbrand:
De gewoonte om het Yule-blok te verbranden dateert uit eerdere zonnewendevieringen en de traditie van vreugdevuren. De kerstpraktijk vereist dat elke avond tot Twelfth Night (6 januari) een deel van het blok wordt verbrand. Het blok wordt vervolgens onder het bed geplaatst voor geluk, en in het bijzonder voor bescherming tegen de huiselijke dreigingen van bliksem en, met enige ironie, vuur. Velen hebben overtuigingen gebaseerd op het kerstblok terwijl het brandt, en door de vonken en dergelijke te tellen, proberen ze hun fortuin te bepalen voor het nieuwe jaar en daarna.
De gewoonte om een Yule-blok te verbranden gedurende een of meer nachten, beginnend op kerstavond, was vroeger ook wijdverbreid in Frankrijk, waar de gebruikelijke term bûche de noël is. In Bourgondië zouden geschenken onder de boomstam worden verstopt. Er werd gebeden terwijl de boomstam werd aangestoken in Bretagne en in de Provence, waar de gewoonte nog steeds algemeen wordt nageleefd en cacho fio (zegening van de boomstam) wordt genoemd. De boomstam, of tak van een vruchtdragende boom, wordt eerst drie keer door de grootvader van de familie rondgeparadeerd door het huis. Daarna wordt de boom of tak gezegend met wijn; het wordt vaak samen met de opgeslagen as van het blok van vorig jaar aangestoken.
Andere regionale namen voor de bûche de noël zijn cosse de Nau in Berry, mouchon de Nau in Angoumois, chuquet in Normandië, souche in Île de France en tréfouiau in de Vendée. De gewoonte is nu in veel gevallen vervangen door het eten van een blokvormige cake, ook wel Bûche de Noël genoemd. In Nederland kent men ook de ‘boomstammetjes‘.
De Catalanen hebben een gelijkaardige traditie, waarbij “Tió”, een magisch blok met een lachend gezicht dat in het bos leeft, naar huis wordt gebracht. Beginnend met het Feest van de Onbevlekte Ontvangenis (8 december) geeft men de tió elke avond een klein beetje te “eten” en bedekt hem meestal met een deken zodat hij het niet koud krijgt. Het verhaal gaat dat kinderen in de dagen voorafgaand aan Kerstmis goed voor het blok moeten zorgen, het warm moeten houden en voeren, zodat het op eerste kerstdag of op kerstavond cadeautjes geeft.
Op eerste kerstdag of op kerstavond legt men de tió gedeeltelijk in de open haard en beveelt hem te poepen. Het vuurgedeelte van deze traditie is niet meer zo wijdverspreid als het ooit was, aangezien veel moderne huizen geen open haard hebben. Om het ritueel toch te laten werken, slaat men met stokken op de tió , terwijl men verschillende liederen van Tió de Nadal zingt.
Al bij Jacob Grimm in het begin van de 19e eeuw werden parallellen waargenomen tussen de Zuid-Slavische gewoonte van de Badnjak en de traditie van het kerstblok. Zoals opgemerkt door M.E. Durham (1940) is de Badnjak een jong boompje dat op kerstavond in de haard wordt geplaatst. Er kunnen verschillende gebruiken worden uitgevoerd waarbij de Badnjak betrokken is, zoals het smeren met kippenbloed of geitenbloed en de as wordt “op de velden of de tuin uitgestrooid om de vruchtbaarheid op oudejaarsavond te bevorderen”.
De Slaven interpreteren de badnjakals een incarnatie van de geest van vegetatie, en als een godheid die sterft door te branden om herboren te worden, aan wie offers en gebeden werden gebracht voor de vruchtbaarheid van velden, de gezondheid en het geluk van het gezin. De brandende vuren symboliseerde de vitaliserende kracht van de zon in het komende jaar.
De geleerde Rudolf Simek merkt op dat het heidense Yule-feest “een uitgesproken religieus karakter had” en dat “het onzeker is of het Germaanse Yule-feest nog een functie had in de cultus van de doden en in de verering van de voorouders. Een functie die bij het midwinteroffer zeker opging voor de West-Europese steen- en bronstijd.”
De feesten en rituelen blijven zich aanpassen aan de tijd. Nog altijd is midwinter een speciale dag voor veel mensen. Misschien hang je wel de lichtjes in de kerstboom op deze dag. Of wacht je daarmee tot het kerst is of hangen die lichtjes er juist al een tijdje in? Misschien kun je juist niet wachten om de kerstboom te verbranden. Misschien heb je helemaal niets met bomen en vuren maar bezoek je tijdens midwinter een megalithische site. Hoe je deze dag ook viert, ik wens een ieder fijne feestdagen en een gelukkig nieuwsjaar.
Marinda Ruiter
Bronnen
Wikipedia
https://www.grunge.com/284460/how-different-cultures-around-the-world-celebrate-winter-solstice/
https://www.newgrange.com/winter-solstice-newgrange.htm
Opnieuw een interessant verhaal. Dank je Miranda.