Berkenpek maken met behulp van aardewerk

Tijdsindicatie: c.a. 3/4 uur.

Eerder schreef Frank Wiersema een artikel over het maken van berkenpek/berkenteer. In zijn experimenten maakte hij geen gebruik van aardewerk. Door de berkenbast (waaruit het berkenpek wordt gewonnen) zelf als opvangbak te gebruiken, en het geheel zuurstof af te dichten met leem, is het hem gelukt om berkenpek te verkrijgen. Dit is een proces waar niet veel ruimte is voor fouten, zo kan er bijvoorbeeld makkelijker aarde worden vermengd met je pek, of komt er toch zuurstof bij door kieren die ontstaan in het leem. Daardoor krijg je mooie vlammen maar brand je pek en berkenbast helaas op.

Het is dus goed mogelijk om op deze aardewerk-loze wijze pek te maken, maar het vergt meer kunde.

Ik wilde ook pek maken en besloot voor een andere aanpak te gaan, één waarbij we vooruitspringen naar een tijd waarin aardewerk bestond, zoals bijvoorbeeld de tijd van de hunebedbouwers. De hunebedbouwers met hun stenen werktuigen konden nog altijd een hoop ‘bizonkit’ gebruiken om de boel vast te lijmen en berkenpek was daarin het uitgelezen middel. Hier volgt mijn plan van aanpak.

Benodigdheden:

• Aardewerk opvangbakje/beker*
• Grote aardewerk pot (c.a. 5L) met gaatjes in de bodem*
• Berkenbast
• Leem of raku klei (grof gemagerde klei)
• Vuur + brandstof (hout)
• Lap leer of vuurvaste handschoenen
• Minstens 2 houten stokken

*Terracotta potten zijn een goede vervanging voor de potten die ik heb gebruikt.

Stap 1. Graaf de aardewerk beker/opvangbak in de grond. Zorg dat deze stevig vast zit, en recht staat. Belangrijk is om te zorgen dat er geen zand, aarde, as of iets anders in de beker valt. Dit vervuilt je pek en daardoor wordt het niet mooi stroperig.

Stap 2. Bouw een flink vuur naast het ingegraven bekertje.

Stap 3. Maak van leem een kleine pannenkoek, zo’n 1 tot 2 cm dik en iets groter dan het bekertje. Dit wordt de eerste deksel.

Stap 4. Maak met je vinger of een stokje een gat middenin de pannenkoek.

Stap 5. Plaats de pannenkoek/deksel over het aardewerk bekertje. Zorg dat het ruim over de rand van het bekertje valt en druk voorzichtig aan.

Stap 6. Plaats de grote aardewerk pot op de deksel die je zojuist hebt neergelegd. Er moeten een paar gaatjes in de onderkant van de pot zitten.

Nou kun je zelf zo’n pot gaan kleien en afbakken… maar ik heb in een bestaande pot gaatjes geboord met een steenboortje (8 mm). Een stuk of 5/6 gaatjes zijn voldoende. Let wel op, je kan te hard boren en de hele bodem eruit slaan. Bij tuinwinkels verkopen ze ook terracotta potten met gaatjes in de onderkant. Belangrijk! Zorg in ieder geval dat daar waar de gaten in de bodem zitten het laagste punt is van de pot, anders kan je pek niet weglopen.

Even over distilleren en oogsten…

Frank schrijft er uitgebreider over in zijn artikel Handleiding om net als in de prehistorie berkenteer te maken. (hunebednieuwscafe.nl). Wat in ieder geval belangrijk is om te onthouden is dat het extraheren van pek uit berkenbast een distillatie proces is. In de berkenbast zit veel olie en door dit eruit te ‘zweten ’ wordt het uiteindelijk pek. De olie maakt berkenbast tevens een perfect middel om vuur mee aan te maken, zelfs als het de hele dag heeft geregend. Ook blijft de bast heel lang goed, het rot veel minder snel weg dan de rest van de berk. Let maar eens op wanneer je een omgevallen berk ziet. Soms, wanneer je er tegenaan schopt, is al het hout pulp geworden en is een omhulsel van berkenbast overgebleven. Dit berkenbast kun je oogsten, al zal er minder olie in zitten en dus minder pek geven dan verse berkenbast. Wel is het oogsten van een dode boom natuurlijk een stuk duurzamer.

We gaan verder met het maakproces.

Stap 7. Voorkom dat er teveel zuurstof bij je distillatieproces komt. Dit doe je door alle kieren goed af te dichten met leem. Rol een slangetje van leem uit en plaats deze rond de bodem van de grote pot.

Stap 8. Vul de pot tot de nok vol met berkenbast. Je moet goed je best doen om een kleine hoeveelheid pek te krijgen… dus niet te zuinig met de hoeveelheid bast. Je kunt snippers bast gebruiken of grotere stukken oprollen en dit in de pot proppen.

Stap 9. Maak wederom een pannenkoek-deksel. Plaats deze over de grote pot en druk de randen goed aan. Geen kieren overhouden!

Stap 10. Prik een gaatje in het midden van de deksel. Dit is om gecontroleerd (giftige) gassen te laten ontsnappen. Wanneer er niks kan ontsnappen, kan zijn dat door de gassen de druk zo hoog wordt dat de pot of de deksel uit elkaar knapt. Hang niet te lang met je neus erboven als je hier rook uit ziet ontsnappen. Anders heb je ‘s avonds hoofdpijn.

Stap 11. Het vuur opstoken. Schuif het vuur wat dichter bij de pot en voeg rondom meer hout toe. De temperatuur moet zo’n 300 a 400 graden worden en dat betekend al gauw een flink kampvuur. Blijf het vuur gedurende het komende half uur goed voeden. Begin wat ruimer om de pot heen en schuif het hout steeds dichterbij, zo kan het aardewerk wennen aan de temperatuur en barst het niet kapot door onregelmatig of te abrupt verhitten. Laat het vuur in totaal zo’n 1,5 tot 2 uur branden. Hoe groter de pot en de hoeveelheid berkenbast, hoe langer het vuur moet branden.

Let goed op de bovenste deksel. Leem (en raku klei) is een grove kleisoort welke door de vele vaste deeltjes erin minder krimpt dan andere kleisoorten… maar het krimp weldegelijk. Het kan dus zijn dat er een scheur ontstaat in de deksel, en dat daarmee te veel zuurstof bij de berkenbast komt. Reageer dan snel, ander is je pek straks opgebrand. Wat je kan doen, is een schep zand of as op de deksel leggen en hiermee de scheur afdichten. Wanneer je een beetje rook ziet ontsnappen is dit niet erg. De vlammen moeten in ieder geval niet uit de pan komen.

Wat gebeurt er in de pot?

Terwijl het vuur brand zweet door de hitte in de pot de berkenbast zijn olie eruit. Dit gebeurt onder zoveel hitte dat de bestandsdelen in de olie uiteenvallen en andere vormen kiezen. Een deel gaat de lucht in als gassen, en een deel (dat wat de meeste hitte kan weerstaan) wordt teer. Vergelijk het met een (aardolie)raffinage. Daarvan gaat ruwe olie de oven in, en komt het (een stuk meer gecontroleerd dan bij het maken van berkenteer) de oven uit in de vorm van fracties; LPG, benzine, kerosine, diesel, stookolie of teer (asfalt). Eigenlijk ben je met het maken van berkenpek dus een soort asfalt aan het maken. Dat teer of pek weegt meer dan de andere fracties en daardoor bevindt zich dit op de bodem… het sijpelt via de gaatjes onderin de grote pot in dat aardewerk bekertje.

Stap 12. Na een 1,5 a 2 uur is het tijd om het overgebleven hout aan de kant te schuiven. De grond zal nog even warm blijven maar zorg in ieder geval dat er geen brandend hout of kooltjes meer in de buurt van de pek zijn, anders kan het pek vlam vatten. Nu kun je voorzichtig met twee stokken of een lap leer de grote pot van zijn plek schuiven.

Stap 13. Tijd om het dekseltje tussen de beker en de grote pot eraf te halen. Doe dit voorzichtig zodat er niks in het teer valt.

En daar, niet veel maar toch… Berkenpek!

Klaar voor gebruik?

Klaar voor gebruik om werktuigen vast te zetten? Nog niet… Zoals de pek nu is heb je er niet veel aan. Daar kwam ik achter bij het vastzetten van vuursteen pijlpuntjes. Het plakt erg, maar het blijft té stroperig om dingen stevig vast te zetten. Mijn pijlpuntjes ben ik daarom verloren (die zijn in het doel blijven zitten). Bijna een jaar later plakt de pek nóg. Er is dus weinig sprake van uitharden. Dat betekend dat je de pek moet mengen met stoffen die ervoor zorgen dat het uithard. Maar ook niet zóveel dat het broos wordt. Wat je nodig hebt is as (hard uit), en iets wat de plasticiteit erin houdt; vet of bijenwas. Voeg van beide bestandsdelen 10% toe, in vergelijking met de totale hoeveelheid berkenpek. Bij de goede mix heb je een materiaal gemaakt wat qua sterkte vergelijkbaar is met beton.

Andere toepassingen

Behalve het vastzetten van werktuigen, heeft berkenpek nog andere toepassingen. In pure vorm, dus zonder te mixen met as en was, is het een fantastisch middel om van alles mee in te smeren. Het gaat rotten tegen, dus bij het behoud van houtwerk of huiden kan men er enorm van profiteren. Het is goed denkbaar dat dit in de prehistorie ook al gebeurde. Ook schijnt berkenpek (kleine) wondjes, eczeem en psoriasis te verlichten. In gemengde vorm kan het, vanwege de waterdichte eigenschappen, goed gebruikt worden om naden van kleding of schoeisel af te dichten.

Mocht je geen berkenbomen maar juist veel naaldbomen in je buurt hebben? Het ‘fatwood’ wat hier vanaf komt (harsrijke stukjes van de boom) is een goed alternatief waarmee met dezelfde stappen ook teer gemaakt kan worden.

Bronnen:

https://exarc.net/issue-2021-4/at/birch-bark-glue-and-its-potential-use-neanderthal-clothing