Bijna iedereen kent het verhaal over de drie koningen, ook wel bekend als de wijzen uit het oosten, die een opgaande ster zagen en daarop de koning der Joden gingen zoeken. Ze zijn verbonden aan de ongrijpbare en raadselachtige “Ster van Bethlehem” uit het kerstverhaal. Ze kwamen terecht in Bethlehem en vonden daar Jezus, de pasgeboren koning der Joden. Ze brachten kostbare geschenken met zich mee.
De traditionele datum voor het feest van Driekoningen is 6 januari. Sinds 1970 wordt het feest echter in sommige landen gehouden op de eerste zondag na 1 januari. De oosterse kerken die nog steeds de Juliaanse kalender volgen, vieren het feest op 19 januari (vanwege het huidige verschil van 13 dagen tussen de Juliaanse en Gregoriaanse kalenders).
De wijzen of magiërs (mogelijk betreft het hier Perzisch-Babylonische astronomen, astrologen en natuurwetenschappers) zijn in de volksverhalen en bij kerkvader Tertullianus koningen geworden. De Nieuwe Bijbelvertaling spreekt van magiërs in plaats van wijzen.
Wat wellicht minder mensen weten is dat drie sterren in de Gordel van Orion (Alnitak, Alnilam en Mintaka) ook bekend staan als de drie koningen. Zoeken naar de Gordel van Orion is de gemakkelijkste manier om de ‘jager’ Orion aan de nachtelijke hemel te lokaliseren. De sterren zijn min of meer gelijkmatig verdeeld in een bijna rechte lijn en kunnen dus worden gevisualiseerd als de riem of gordel van de jager.
De traditionele naam Alnitak, afwisselend gespeld als Al Nitak of Alnitah, is ontleend aan het Arabische an-niṭāq (النطاق), wat vertaald kan worden met “de gordel”. Al-nizam (النظام) betekent “parelsnoer” of is verwant aan het woord nilam (“saffier”). Mintaka of minṭaqa (مِنْطَقَة) kan vertaald worden als riem en werd door astrologen gezien als een teken van geluk.
De drie koningen zijn het best te zien aan de vroege nachtelijke hemel tijdens de winter op het noordelijk halfrond, met name in de maand januari rond 21.00 uur. Terwijl de drie sterren opkomen aan de avondhemel van 24 december, zouden ze moeten wijzen naar de plek waar de zon opkomt op de ochtend van de 25e (drie dagen na de winterzonnewende, de kortste dag van het jaar). De zon komt nu op een andere plek op, maar 5000 jaar geleden wezen de sterren inderdaad naar de plek waar de zon opkomt op 25 december.
Constellaties met sterren die opkomen en ondergaan werden opgenomen in vroege kalenders of zodiacs. De Sumeriërs, Babyloniërs, Egyptenaren en Grieken gebruikten allemaal de spiraalvormige opstijgingen van verschillende sterren voor de timing van landbouwactiviteiten. Orion is een van de oudste sterrenbeelden aan de hemel. Het sterrenbeeld Orion wordt afgebeeld als de menselijke figuur van een jager die een haas (Lepus) achtervolgt met zijn twee honden (Canis Major en Canis Minor) of, als alternatief, tegenover de aanval van de Stier (Taurus). Orion wordt soms afgebeeld als jagend op de Pleiaden, de Zeven Zusters, door de lucht. De Pleiaden zijn gelegen in de nek van de Stier.
De drie sterren van de Gordel van Orion zijn in Portugal, Zuid-Amerika en de Filippijnen bekend als Las Tres Marías (de drie Maria’s). In Mexico worden ze de Los Tres Reyes Magos (de drie wijze mannen) genoemd. De Seri-bevolking in het noordwesten van Mexico noemen de drie gordelsterren Hapj (een naam die een jager aanduidt) die uit drie sterren bestaat: Hap, Haamoja en Mojet. Ze markeren de noordelijke nachtelijke hemel wanneer de zon op het laagste punt staat en waren een duidelijke markering voor oude tijdwaarneming.
In de Finse mythologie wordt de Gordel van Orion Väinämöisen vyö (Väinämöinen’s Gordel) genoemd. De sterren die aan de riem lijken te “hangen” vormen een asterisme genaamd Kalevanmiekka (Kaleva ’s zwaard, in het Finse epos de Kalevala is hij een oude Finse heerser.). In voorchristelijk Scandinavië stond de riem bekend als Frigg’s Distaff (Friggerock) of Freyja ’s Distaff (Frigg’s of Freya’s spinrok).
De Māori-bevolking in Nieuw-Zeeland verwijst naar de gordel als Tautoru (letterlijk “koord van drie”) en het wordt vaak gezien als de achtersteven van het sterrenbeeld Te Waka o Rangi (de kano van Rangi) die zich uitstrekt tot aan de boeg bij Matariki (de Pleiaden). De opkomst van Matariki in de ochtendhemel markeert het Māori-nieuwjaar (eind mei of begin juni).
Binnen de megalithische regio van Atlantisch Europa is Orion al geïdentificeerd als belangrijk voor sommige neolithische / bronstijdgemeenschappen (met name in Groot-Brittannië). Diverse megalieten zouden zijn uitgelijnd op het sterrenbeeld, de drie koningen of Sirius. Bijvoorbeeld de Talaiot bij Capocorb Vell op Mallorca. Tijdens de winterzonnewende werd de opkomst van deze helderste ster geobserveerd. Er wordt aangenomen dat er een nieuwjaarsceremonie aan de opkomst van Sirius werd verbonden.
Door zijn uitzonderlijk opzichtige sterkwaliteit is Sirius al sinds de prehistorie aanwezig in de mythologie, religies en gebruiken van vele culturen. Aangezien Sirius de helderste ster is van het sterrenbeeld Grote Hond (Canis Major) staat hij ook bekend als de Hondsster. De opkomst van Sopdet (de Egyptische benaming voor Sirius) tegelijk met de zon (zogenaamde heliakische opkomst) markeerde in het Oude Egypte het begin van het nieuwe jaar, conform de Egyptische kalender.
Een ander voorbeeld is dolmen I van Rego da Murta (Alvaiázere, Portugal), met een mogelijke uitlijning op de Gordel van Orion.
Onderzoekers opperen dat de kwartsietstenen (die in een grondlaag onder de diepste orthostaat gelegen waren) markeringen waren die werden gebruikt bij de planning van de oriëntatie en constructie van Dolmen I van Rego da Murta.
Daarnaast opperen ze enkele orografische en hemelse interpretaties voor de structurele oriëntaties van Dolmen I en Dolmen II, inclusief drie hypothesen voor het waargenomen verschil in azimut tussen de twee structuren. In Alvaiázere zijn studies naar de rol van sterren in neolithische gemeenschappen schaars, maar er is significant bewijs dat de hunebedden in het noorden van Portugal zo georiënteerd zijn dat ze uitgelijnd zijn met twee andere heldere sterren in het naburige sterrenbeeld Taurus, Aldebaran en Alnath, en dat de sterren de oriëntatie van ten minste enkele hunebedden in de Alentejo-regio zouden kunnen verklaren.
De naam Aldebaran is afgeleid van het Arabische al-dabarān (الدبران) wat ” de volger” betekent, dit komt omdat Aldebaran de Pleiaden volgt aan de nachtelijke hemel. Alnath wordt ook wel Beta Tauri genoemd. De traditionele naam Elnath, afwisselend El Nath of Alnath, komt van het Arabische woord an-naţħ (النطح), wat “het stoten” betekent (dwz de horens van de stier).
De door Orion achtervolgde Pleiaden spelen een grote rol bij de hemelschijf van Nebra. De Hemelschijf van Nebra kon gebruikt worden om de opkomst van de Pleiaden te observeren en een schrikkelmaand in te voegen, zie De Pleiaden en de hemelschijf van Nebra, zodat zonnejaar en maanjaar met elkaar werden gesynchroniseerd. Hierbij speelden de schijngestalten van de maan een rol. Deze bronzen schijf met gouden objecten is zo’n 3600 jaar oud.
Vroeger waren religie, mythe en wetenschap één geheel. Astrologie en astronomie waren lange tijd niet gescheiden, maar tegenwoordig wordt astronomie in verband gebracht met fysica en astrologie met bijgeloof. Het begin van het nieuwe jaar was een tijd waarin veel voorspellingen werden gedaan. Het geloof in voortekens wordt aangemerkt als ‘superstitio observationum’: bijgelovige waarneming. Er zijn vele soorten waarnemingen, in veel gevallen hadden ze te maken met de sterren, zon en maan. De moderne scheiding tussen religie en wetenschap belemmert het zicht op de historische realiteit.
Marinda Ruiter
Bronnen
Wikipedia
https://www.researchgate.net/publication/299538370_The_planning_and_orientation_of_Dolmen_I_of_Rego_da_Murta_Alvaiazere_Portugal
https://www.bbc.co.uk/programmes/p07wrw38/p07wrt0l
