Het kan vreemd lopen, stenen niet uitgezonderd. Na jarenlange rondzwervingen, wat zwerfstenen niet vreemd is, zijn een aantal heel bijzondere stenen wat je zou kunnen noemen terug op de basis in Borger.
Waar hebben we het over? Kort gezegd: Kogelgranieten. Dit zijn heel bijzondere gesteenten, meestal van granietische samenstelling. Ze hebben verschillende kleuren en verschillen ook sterk in structuur, maar zijn bijzonder opvallend doordat ze kogels van verschillende doorsneden bevatten. Het mooist tekenen de kogels op doorsnede. Ze hebben een opvallende concentrische bouw die doet denken aan de schillen van een ui. Hoewel de gesteenten op alle continenten voorkomen, zijn ze toch uitermate zeldzaam. En denk je dan aan zwerfstenen, dan is het aantal vondsten van kogelgraniet in heel Noordwest-Europa op twee handen te tellen. Van dit geringe aantal heeft het Hunebedcentrum er twee in bezit en hoe. Eén van de allergrootste zwerfstenen van kogelgraniet ligt in de ijstijdexpositie. Daarover hieronder meer.
De zwerfstenen van kogelgraniet hebben sinds kort gezelschap gekregen van een drietal ‘soortgenoten’. Daaronder een gezaagde plak van ruim 50cm, prachtig contrastrijk zwart-wit met een reeks heel fraaie kogels, alle met een schilachtig bouw. Het zijn geen zwerfstenen, maar steenmonsters uit Zuid-Finland. Ik had deze vele jaren geleden gekregen van Reier Baken, een goede kennis van mij uit de Noordoostpolder. Samen met zijn vrouw ondernam Reier ieder jaar zoektochten naar Zweden en Finland, op zoek naar bijzondere gesteenten, die mogelijk ook als zwerfsteen te vinden zouden zijn. Dit bracht hem onder meer naar Zuidwest-Finland, waar kogelgranieten en verwante gesteenten in verhouding veel voorkomen. Denk niet dat ze daar voor het oprapen liggen. Bepaald niet.
Kogelgranieten vormen kleine gesteentelichamen te midden van normale graniet. De voorkomens zijn vaak maar enige tientallen meters groot. De grootste zijn slechts een paar honderd meter. In het zwaar beboste landschap in Finland ben je daardoor dagen lang op expeditie om die locaties te vinden. De drie stukken die nu in het Hunebedcentrum liggen, zijn daarvandaan afkomstig. Mocht iemand op de gedachte komen om in Zuid-Finland ook eens te gaan zoeken, dan komen kogelgranieten niet langer in beeld. De voorkomens zijn in gesteentekundig opzicht zo bijzonder en ook zo klein, dat ze alle, op één na, een strikt beschermde status hebben gekregen. Eerder mocht je met toestemming van de eigenaar naar hartenlust hakken, maar dit is verleden tijd. Op één plaats in Zuid-Finland wordt een wat groter voorkomen als natuursteen geëxploiteerd.
Samen met de twee zwerfstenen bevat de geologische collectie van het Hunebedcentrum nu dus een vijftal kogelgesteenten. Dit is iets dat maar weinig musea kunnen zeggen. Een rijk bezit dus. En ik? Na jaren heb ik een aantal van mijn ‘kinderen’ terug.
Kogelgraniet nader bekeken
In de geologie staan kogelgranieten bekend als orbiculieten. Deze naam komt van het Latijnse woord ‘orbis’ dat kring of cirkel betekent. De naam is een verzamelnaam voor magmatische gesteenten die verschillend van samenstelling kunnen zijn, maar die gekenmerkt worden doordat ze een wisselend aantal kleinere en grotere rondachtige kogelvormige structuren bevatten. De kogels zelf noemt men orbiculen. Ze liggen ingebed in een korrelige matrix, die soms ook ietwat porfierisch kan zijn.
Het meest opvallende aan de kogels is hun radiaire of concentrische bouw. Op doorsnede uit zich dit in een afwisseling van lichter en donkerder gekleurde ringen, die soms erg dun en dan weer breder kunnen zijn. Soms is de opbouw ook radiair, zoals mooi te zien is op de foto van de orbicule van Magnet Mountain in Australië. Ruimtelijk gezien zijn de kogels rond, onregelmatig ovaal of iets daartussen in. Ze bestaan uit een aantal elkaar bedekkende schillen, vandaar dat ze op doorsnede aan de bouw van een ui herinneren.
Uit onderzoek blijkt dat de grootte van de orbiculen gerelateerd is aan de samenstelling van het gesteente. In orbiculieten van granietische samenstelling bereiken de kogels hun grootste doorsnede. In de bekende kogelgraniet van Virvik in Zuid-Finland komen orbiculen voor met doorsneden van 10 tot wel 40 cm!
Orbiculieten vormen gangen of lenzen in magmatische gesteenten meestal tegen of in de buurt van het contact met andere gesteenten of ze vormen het randgedeelte van magmatische gesteentelichamen. Behalve in granitische gesteenten komen kogelgesteenten in een aantal andere dieptegesteenten voor, zoals syeniet, dioriet en gabbro. Zelfs zijn orbiculieten gevonden met de samenstelling van peridotiet, een mantelgesteente.
Waar zijn nog meer kogelgesteenten te zien?
Om een beeld te krijgen van de grote variatie aan kogelgesteenten, is een bezoek aan de stenentuin van de Geologische Dienst (GTK) in Espoo, in Helsinki in Finland aan te bevelen. In de tuin liggen van alle tot dusver gevonden kogelgesteenten in Finland grote gepolijste voorbeelden, vergelijkbaar met de soorten die in het Hunebedcentrum liggen. Het meest bijzondere voorbeeld is een prachtige kogelgraniet van rapakivi. Rapakivi’s bevatten van zichzelf kogelvormige eerstelingen van veldspaat. Denk maar aan de overbekende Aland-rapakivi, die als zwerfsteen op de Hondsrug veel te vinden is.
De kogels in Aland-rapakivi zijn van veldspaat en zijn vaak omgeven door een dunne, witverwerende schil van plagioklaas. Het zijn geen echte orbiculen, maar kogelronde eerstelingen van veldspaat De kogelrapakivi in Helsinki bevat echte orbiculen. Jammer is wel dat om een zwerfsteen gaat. Het vaste gesteente in Finland is nog niet ontdekt. Ook een aantal andere kogelgesteenten in de gesteentetuin in Finland zijn alleen als zwerfsteen bekend. Niet vreemd overigens sinds bekend is dat de voorkomens vaak maar enkele tientallen meters groot zijn.
