Een koerganstele of balbal is een antropomorfe stele, gesneden van steen. De beelden zijn op of rond koergans (ook wel kurgan; een type grafheuvel) geplaatst, soms als menhirs in een dubbele rij die naar een koergan loopt. Er zijn grote aantallen koergansteles aangetroffen in Pruisen, Zuid-Rusland, Oekraïne, Zuid-Siberië, Centraal-Azië en Mongolië.
Alexander Valentinovich Amfiteatrov, een Russisch schrijver, schreef: “In de Zuid-Russische steppen staan stenen vrouwen op heuvels. Ze zijn grandioos, grof, grappig en eng. Hun decoratieve indruk is krachtig en majestueus. En als je ernaar kijkt dan voel je, ondanks al hun lelijkheid, respect voor ze, want door hun geplaveide massa’s spreekt een soort prehistorische realiteit, belichaamd in prehistorische kunst, door eeuwen en eeuwen tot je.”
De Ulug Khurtuyak-steen werd voor het eerst beschreven in 1722 door de Duitse arts Daniel Gottlieb Messerschmidt:”… Kurtuyak is uitgehouwen uit grijze zandsteen en schuin in de grond gegraven. Achter zag je dikke, van haar geweven, vlechten hangen. De heidense Tataren bewezen haar grote eer, cirkelden driemaal om haar heen, waarna een offer werd gebracht in de vorm van voedsel. Van hun voorouders hadden ze gehoord dat dit Kurtuyak-beeld ooit een beroemde matrone was en dat de almachtige god haar zelf in steen veranderde … “.
In 1772 werd door Peter Simon Pallas – een Duitse en Russische encyclopedische wetenschapper, natuuronderzoeker en reiziger – aangevuld: ik ontdekte een grafheuvel ingericht met grote platen en omringd door talloze grafheuvels …een extreem groot vrouwelijk beeld … De mond van de vrouw stond wijd open en op een sterk gezwollen buik, duidend op zwangerschap, stonden “strepen” en “mooie scheve muurschilderingen“.
Het beeld is van de grafheuvel gehaald en in 1954 naar het Khakassia Nationaal Museum gebracht.
Het hoogtepunt van het National Museum is de sfeervol verlichte zaal met een opvallende tentoonstelling gewijd aan Khakassia’s rijkdom aan staande stenen.
Curatoren hebben in het midden van de ruimte een soort mini-Stonehenge neergezet, met rondom de muren omzoomd met 2000 jaar oude stenen – al met al een verrassend indrukwekkend gezicht.
Ook in het museum ging de verering door, zo wordt beschreven door A.N. Lipsky: “… Op de binnenplaats van het Abakan Museum, in de verzameling oude beelden, staat een sculptuur van Ulug Khurtuyak – een stenen oude vrouw, door mij in 1954 uit de Ankhakov tumulus in het Midden-Abakan gehaald. Dit is een zandstenen obelisk, zorgvuldig vervaardigd, met een sculptuur van het gezicht van een hoofd dat niet geïsoleerd is van steen, en een goed gevormde buik van een zwangere vrouw, met een gezicht erop gegraveerd … er stond een jonge Khakass-vrouw voor dit standbeeld, een kom met araka – melkwodka vasthoudend aan de mond van een stenen oude vrouw. De mond van het beeld is rijkelijk ingesmeerd met zure room. Op de grond lagen tuyasks van berkenbast met eten, met araka en abyrtkha – een brooddrankje … Een jonge vrouw zette een kopje wodka voor de mond van het beeld, fluisterde iets, boog voor Ulug Khurtuyak … Toen de jonge vrouw klaar was met bidden, vroeg ik haar en haar metgezellen om naar het museum te gaan. Hier, na mijn aanhoudende vragen, zei de oude vrouw dat de jonge vrouw, haar schoondochter, voor het tiende jaar getrouwd is, maar ze heeft geen kinderen, en we hoorden dat Ulug Khurtuyak naar Abakan was gebracht, en we kwamen hier om haar te vragen onze schoondochter kinderen te geven … “.
De Ulug Khurtuyak-steen wordt in verband gebracht met Umay. De steen wordt toegeschreven aan de Okoenevcultuur uit het tweede of derde millenium v.Chr. Volgens de legendes van de oude Turkse volkeren wordt Umay of Umai beschouwd als de godin van de geboorte. Om deze reden wordt ze geassocieerd met vrouwen, moeders en kinderen.
Volgens sommige onderzoekers is de vroegste afbeelding van Umay afgebeeld op een steen in de Kudyrge-tombe. De steen werd naar het Leningrad Museum of Ethnography gebracht, dat verloren ging tijdens de Tweede Wereldoorlog.
Umay vertoont enige gelijkenis met de ‘Moeder Aarde’-goden die in oeroude religies worden gevonden (zoals het oude Mesopotamië en India).
Een gebedsoproep tot Umay, de patrones van het moederschap – “Moeders van alle moeders” – gaat als volgt:
Onze Witte Stenen Moeder,
Alle dieren hebben kinderen
Alle vogels krijgen kinderen
Alle vissen hebben kinderen
Alle mensen hebben kinderen
Ik heb geen kind alleen
Help mij moeder te worden…
De Ulug Khurtuyak-steen van 2,6 ton is na het verblijf in het Khakassia Nationaal Museum weer teruggebracht naar de plek waar het oorspronkelijk stond opgesteld op een grafheuvel.
De Ulug Khurtuyak-steen staat tegenwoordig opgesteld in een glazen yurt in het Openluchtmuseum van de Sagay-steppe, in het dorp Ankhakov in Khakassia.
Op de top van de steen is een realistisch mensenhoofd uitgehouwen met een kegelvormige hoed, dikke vlechten geweven van haar zijn van achteren opgehangen.
In het middelste gedeelte bevindt zich een slecht te onderscheiden (extreem geschematiseerde) afbeelding van een complex antropomorf gezicht – een masker met een “derde” oog.
Umay is een tin (grote geest) die wordt voorgesteld als een legendarische zegengod van de oude Turkse en Moghul-volkeren. Umay wordt beschouwd als de beschermer van zowel geboren als ongeboren menselijke en dierlijke kinderen. Umay is een speciale aardse vrouwelijke godin van het ouder worden, een medelevende ziel, beschermer van kinderen en degenen die baren. Umay is niet alleen een goede geest, maar ook een engel des doods die de ziel van de stervende neemt.
Wanneer een kind wordt geboren, bezoekt Moeder Umay het huis waar het kind zal worden geboren en brengt een druppel melk uit het melkmeer in de hemelse wereld aan op de lippen van het kind. Er wordt aangenomen dat moeder Umay het kind op deze manier een ziel heeft gegeven. Daarna blijft Umay drie dagen bij de moeder en het kind en beschermt ze. De glimlach van een kind is een teken dat de Moeder Umay bij het kind is.
Umay beschermt de vrouw en de baby tijdens de bevalling en zit bij de ingang aan de linkerkant van een heiligdom, dat als puur wordt beschouwd. De belichaming van het vrouwelijke principe komt ook tot uiting in de naam Umay zelf, die verwijst naar de moeder, baarmoeder en zelfs de navelstreng.
Het woord Umay betekent ook Etena (placenta, een uniek vrouwelijk orgaan dat alleen tijdens de zwangerschap bestaat).
Umay betekent “moederschoot” in het Mongools. In de Evenk-taal betekent umuu “bevruchting” en wordt “het ei” umuukta genoemd. In het Oud-Turks betekent Uma/Umat/Ubat “vuur aansteken”, in het Tungusisch Omah/Umah en in Yakut betekent Umay “haard”.
In het werk “Devonu lug’otit turk” (Mahmud Koshgari’s encyclopedische werk over Turkse talen (1071-72)) wordt in plaats van de placenta, die tegenwoordig veel wordt gebruikt, het woord “na, nadat een vrouw is bevallen” gebruikt.
Er zijn ongeveer twintig verschillende legendes over Khurtuyak-steen. Volgens een van de legendarische versies verbindt het Khurtuyak en Sartakpaya, een culturele held die populair is onder alle volkeren van de Sayano-Altai: “De bouwer van bruggen en de echtgenoot van Khurtuyakh, Sartakpai, bouwde een brug over de Yenisei, die door de vijanden werd gebruikt om het grondgebied van Khakassia binnen te vallen. Khurtuyakh en haar twee zonen zaten op paarden bij Sartakpai. Als afscheidswoorden vroeg hij Khurtuyakh om weg te galopperen en, op straffe van onmiddellijke dood, niet om te draaien. Hij stond zelf de vijanden in de weg en probeerde ze tegen te houden. De strijd duurde niet lang, Sartakpai stierf waardig. Khurtuyakh en haar zonen bereikten de oevers van de rivier de Abakan. Khurtuyakh sprong op haar paard naar de andere kant, maar haar zonen konden haar niet volgen en stierven in het water van een stormachtige rivier. Khurtuyakh kon het niet laten en draaide zich om, om te zien wat er met haar zonen was gebeurd. Toen Khurtuyakh hun dood zag, riep Khurtuyakh de goden aan en bad om gerechtigheid. De goden, die naar haar luisterden, veranderden Khurtuyakh in steen en gaven haar de kracht om vrouwen te helpen met onvruchtbaarheid.“
Volgens een andere legende, verteld door de Khakass-schrijver en toneelschrijver M.E. Kilchichakov en literair bewerkt door V.K. Tatarova was Khurtuyakh de vrouw van de Kirgizische (Khakass) kagan. Toen de mensen door de invasie van vijanden op de rand van de dood stonden, wendde Khurtuyakh zich tot de godin Umai met een smeekbede om hulp. Ze luisterde naar de smeekbeden en, terwijl ze Khurtuyakh in steen veranderde, gaf ze haar een hut om te behouden – de kiem van leven, kracht en energie van het Khakass-volk.
Umay’s naam wordt genoemd in de Yenisei-inscripties; een reeks oud-Turkse inscripties uit de 8e-10e eeuw die zijn gevonden in de buurt van Yenisei Kirgizische koergans in de boven- en middenbekkens van de Yenisei-rivier in het hedendaagse Rusland in Khakassia, Tuva en de Altai Republiek. Ze worden aangetroffen op stenen die als grafstenen worden beschouwd en vertonen sporen van sjamanisme. Deze Yenisei-inscripties zijn primitiever dan de letters die in Orkhon-inscripties worden gebruikt, de Yenisei-inscripties worden dan ook beschouwd als ouder dan de Orkhon-inscripties uit het begin van de 8e eeuw.
In veel landen worden megalieten in verband gebracht met vruchtbaarheid en geboorte, voorbeelden worden gegeven in het artikel Kinderstenen. Het in steen veranderen komt vaak voor in verhalen, voorbeelden zijn te vinden in Verstening, en ook het aanbieden van voedsel wordt vaker opgemerkt, voorbeelden zijn te vinden in o.a. Boter, vet en stenen, Offerstenen en Offerstenen II.
Marinda Ruiter
Bronnen
Wikipedia
