Vensterplaten met eigentijdse visie op het verleden
Veel mensen herkennen de weergave van de hunebedbouwers zoals te zien is op een van de schoolplaten gemaakt door Johan Herman Isings in 1959. Deze schoolplaat wordt namelijk al bijna 65 jaar gebruikt in het onderwijs als weergave van de hunebedbouwers en is op dit moment één van de visuele hulpstukken in het venster ‘hunebedden’ in de Canon van Nederland.
Eind jaren ‘50 was er al een gedegen wetenschappelijke basis over de hunebedbouwers beschikbaar voortkomend uit archeologische opgravingen van onder andere hunebedden. Zo zijn de herkenbare trechterbekers, waar de officiële archeologische benaming Trechterbekercultuur van is afgeleid, en andere gebruiksvoorwerpen op de schoolplaat bijvoorbeeld ook niet veranderd. Misschien is dat ook wel de reden dat de afbeelding zo lang in gebruik is gebleven en noodzaak tot vervanging is uitgebleven.
Toch heeft er wel degelijk een halve eeuw aan archeologisch onderzoek plaatsgevonden, wat een aanvulling geeft op de informatie die voor Isings toen der tijd beschikbaar was. Daarnaast verandert er een hoop in 65 jaar tijd, niet alleen in de archeologie, of wetenschap maar ook in de maatschappij en in de wereld. De afbeelding van Isings is gemaakt in een andere tijdgeest met andere normen en waarden.
De noodzaak om te vernieuwen is eigenlijk pas echt in de afgelopen jaren ontstaan. De archeologie als wetenschap is recent in een nieuwe sneltreinvaart terechtgekomen met de komst van nieuwe technieken waaronder de opkomst van ancient DNA-onderzoek (aDNA). Dankzij die methode zijn er onder andere nieuwe theorieën en conclusies gevormd over beweegpatronen van mensen in de prehistorie en hun uiterlijke kenmerken (Cosimo Posth, He Yu, Ayshin Ghalichi, et al. 2023). Het is een nieuwe bron aan inzichten die een enorme aanvulling zijn op de materiele en culturele inzichten die archeologen al meer dan 100 jaar onderzoeken.
Al die redenen samen waren aanleiding voor het Hunebedcentrum en het Groninger Instituut voor Archeologie van de Rijksuniversiteit Groningen om de handen ineen te slaan en samen nieuwe (onderwijs) vensterplaten te maken om mensen op een moderne manier kennis te laten maken met en groot gedeelte van de Nederlandse prehistorie.
Gekleurde blik op het verleden
Het heden is altijd van invloed op de blik naar het verleden. Dat is nu zo, maar ook in de tijd van Isings was dit niet anders. Er waren toen andere sociale normen en waarden dan nu en dat is terug te zien in de keuzes die toen gemaakt zijn in de afbeelding. Op de vensterplaat van Isings zijn gespierde mannen te zien. Ze maken zich klaar voor de jacht. De vrouwen staan op een andere plek en houden zich bezig met het maken van aardewerk en textiel.
Deze verdeling van taken op basis van biologisch geslacht, waarbij vaak onderscheid wordt gemaakt tussen eten bereiden en jagen, is een erg diepgeworteld beeld van het verleden bij het algemene publiek. Dat is niet heel gek, aangezien er vanuit de archeologie al heel erg lang uitspraken worden gedaan over de koppeling van voorwerpen uit graven en de daarmee geassocieerde activiteiten aan een geslacht of gender. Door de huidige trends in de maatschappij komt er op dit moment meer aandacht voor onderzoek wat heeft geleid tot aanwijzingen die eerdere conclusies over dit onderwerp soms tegenspreken (Nienke Zoetbrood, 2023).
Twist door aDNA-onderzoek
De opkomst van aDNA-onderzoek in de archeologie heeft de afgelopen jaren voor flink wat opschudding gezorgd. Het zijn dit soort moderne technieken die het mogelijk maken om een uitspraak te doen over biologisch geslacht, wat in sommige gevallen niet overeen blijkt te komen met het eerder aan materiele cultuur geassocieerde geslacht of gender. Daarnaast is het dankzij deze methode mogelijk om op basis van skeletresten uitspraken te doen over migratie en ook uiterlijk.
De hunebedbouwers op de afbeelding gemaakt door Isings zijn allemaal blond, die invulling is gebaseerd op een aanname tot recent zijn weg vond in vele reconstructies en afbeeldingen, die onder andere werden gebruikt in het Hunebedcentrum. Dankzij aDNA-onderzoek kon worden vastgesteld dat de hunebedbouwers oorspronkelijk hier zijn gekomen via een migratiestoom uit de regio Anatolië (het huidige Zuidoost Turkije). Tevens bleek uit datzelfde type onderzoek dat mensen een olijfkleurige huidskleur hadden met donkerder haar dan het beeld wat eerder werd geschetst.
Niet alleen de hunebedbouwers zagen er anders uit, ook de jagers-verzamelaars hadden andere uiterlijke kenmerken (donkere huid met blauwe ogen) dan eerder werd gedacht en getoond (Maarten Keulemans, 2023). In 2021 maakte het Hunebedcentrum daarom een nieuwe reeks beeldmateriaal met fotograaf Frank Wiersema over de prehistorie om zo een accurater beeld te geven naar de nieuwe wetenschappelijke inzichten (Frank Wiersema, 2021).
Dilemma’s voor visualisaties
Op dit moment staat archeologie nog maar aan het begin van een archeologische wetenschappelijke revolutie dat zal leiden tot nog meer nieuwe informatie. Toch blijven er nou eenmaal beperkingen en informatie lacunes die niet kunnen worden ingevuld. Want hoe je het went of keert, wanneer je een visualisatie maakt van het verleden moet je toch ook elementen verbeelden waar misschien geen, weinig of indirect bewijs voor is.
Organische materialen blijven vaak slecht bewaard waardoor kleding, houten gereedschap en skeletten minder vaak teruggevonden worden dan bijvoorbeeld vuursteen en aardewerk. In Drenthe blijft op de zandgronden van het Hondsruggebied ook dit organische materiaal slecht tot niet bewaard. Daardoor hebben wij uit dit gebied geen skeletresten of kleding van hunebedbouwers als informatiebron. In dit geval wordt er gekeken naar informatie dat wel beschikbaar is, bijvoorbeeld door te kijken naar grondstoffen, kennis of voorbeelden uit gelijktijdige culturen of naburige landen en regio’s. De Trechterbekercultuur, waar de hunebedbouwers onderdeel van zijn, strekt zich uit over een groot deel van Noordwest Europa.
Maar er is een nog ingewikkeldere categorie wat moeilijk kan worden gereconstrueerd en dat heeft te maken met gedrag wat geen sporen achterlaat. Archeologen weten voor de prehistorie over het algemeen niet precies hoe mensen zich voelden en welke normen en waarden heersten. Los van hetgeen we kunnen achterhalen zijn er ook zaken die we niet weten zoals bijvoorbeeld welke haardracht mensen hadden, of ze zichzelf beschilderd hadden, of ze tatoeages hadden, of ze attributen droegen, welke rituelen ze uitvoerde.
Waarschijnlijk zijn er veel archeologen die het visualiseren van het verleden daarom lastig vinden. Je kunt immers door de bovenstaande redenen nooit alles ‘correct’ visualiseren. Toch is voor de meeste mensen die visualisatie essentieel is om informatie over het verleden tot zich te nemen, anders blijft het te abstract. Binnen het Hunebedcentrum kom je op verschillende plekken visualisaties tegen van het verleden in de vorm van afbeeldingen, maar vooral in de vorm van gebouwde interpretaties van huizen en graven uit verschillende perioden. Juist de mogelijkheid om zelf door een prehistorische boerderijreconstructie te lopen zorgt ervoor dat het verhaal je meer raakt en mensen meer onthouden dan wanneer er alleen een tekst of object zonder context wordt getoond. Uiteindelijk is het daarom naar mijn mening vooral belangrijk dat er een helder doel is wat met een visualisatie bereikt dient te worden. Wat wil je dat mensen ervan opsteken of wat wil je ermee overbrengen.
Voor dit project is één van die doelen om mensen aan te zetten tot nadenken over de betekenis van vondsten en de interpretaties die daaruit voortkomt. Door deze vensterplaten komen mensen in aanraking met het vakgebied van de archeologen en de dilemma’s waar de wetenschappers tegenaan lopen.
Maatschappelijk debat en ethische keuzes
Net zoals Isings toen der tijd keuzes heeft gemaakt op bepaalde zaken in te vullen of op een bepaalde manier in te vullen, wordt dat ook gedaan bij de vensterplaten die in dit project worden gerealiseerd. Het maken van die keuzes moet niet te licht worden behandeld. Archeologie werd en wordt overal ter wereld gebruikt, en vaak ook misbruikt, om een bepaalde visie te onderbouwen. Van nationalisme tot veel schadelijkere bedoelingen. Het maken van keuzes met betrekking tot de visualisatie van het verleden moet dan ook sterk worden afgewogen in het huidige maatschappelijke debat en ook ethisch verantwoord zijn (Ruurd Kok, 2023).
Maar het biedt juist ook kansen. Met de keuzes die worden gemaakt in dit project voor de nieuwe vensterplaten willen we mensen prikkelen en aanzetten tot nadenken over het verleden en daarmee ook het heden. Daarmee zullen wij afwijken van het veilige en wellicht herkenbare plaatje dat veelal van verleden wordt of werd geschetst. We willen mensen een verrassend beeld tonen, om zich vervolgens te doen verwonderen over het verleden. Daarin zoeken we bewust het grijze gebied op bij onderwerpen waar geen (eenduidig) archeologisch bewijs voor is. Er wordt getoond hoe het geweest zou kunnen zijn. Dit koppelen we aan een verdiepende laag waarbij transparantie en de wetenschappelijke basis aan ten grondslag liggen. Wij willen dat de vensterplaten voor het voortgezet onderwijs ook een middel kan zijn om op basis van het verleden in gesprek te gaan met elkaar over thema’s die actueel zijn in het heden. Daarmee hopen wij dat dit doorwerkt in een creatieve en verruimende blik in het heden en de toekomst.
Project met multimediale vensterplaten
In het project, dat zo’n twee jaar duurt, worden vier multimediale en interactieve vensterplaten gerealiseerd over de prehistorie. Er is gekozen om over verschillende tijdsperioden een vensterplaat te maken. Daarmee wordt niet alleen de hunebedbouwers schoolplaat vervangen, maar ook het lesaanbod voor het onderwijs uitgebreid. Daarnaast geeft deze aanpak de mogelijk om continuïteit en veranderingen te laten zien door de tijd heen. Zowel op het gebied van de technische ontwikkelingen van de mens, als veranderingen in het landschap.
Op dit moment bevindt het project zich in een fase waarbij er vooral onderzoek wordt gedaan naar de meeste recente wetenschappelijke inzichten waarmee de Groningse tekenaar Roelof Wijtsma de vensterplaat aankleed. Wijtsma is gespecialiseerd in het maken van historische en realistisch getekende avonturen strips gericht op de jeugd.
De vensterplaten worden interactief, waarbij de digitale toepassingen de kijker moeten uitnodigen om op onderzoek uit te gaan. Voor het digitaliseringsproces is Buro KLEI uit Leeuwarden ingeschakeld. Door individuele afbeeldingen aan te klikken kom je uit bij nieuwe informatie die in verschillende vormen wordt gepresenteerd. Er zijn drie kennisdoelgroepen die worden gebruikt als uitgangspunt: snackers, ondiepe gravers en diepgravers.
- Snackers zijn mensen die algemene informatie willen. Ze vinden het onderwerp interessant, maar willen niet al te diep op de materie ingaan. Ze kijken naar een spannende film, doen games, volgen nieuws op Facebook, struinen wat door een museum, lopen wat door de omgeving, lezen niet al te veel tekst en willen vooral wat doen in de vorm van kleine activiteiten, spellen en dergelijke. Dit is verreweg de grootste groep.
- De ondiepe gravers zijn mensen die oprecht geïnteresseerd zijn in het onderwerp. Ze lezen boeken, gaan naar exposities en lezen alle teksten, willen alles zien en volgen websites waar extra informatie te halen valt. Ze gaan vaak naar lezingen, doen mee aan workshops en komen regelmatig terug.
- De diepgravers zijn zeer geïnteresseerde mensen. Ze volgen wetenschappelijk nieuws, lezen specialistische boeken, gaan naar lezingen, volgen cursussen en doen onderzoek.
Iedere doelgroep krijgt een eigen laag met informatie, maar iedereen is vrij zelf te schakelen tussen deze kennislagen. Voor de snackers wordt er vooral laagdrempelige informatie getoond, soms in de vorm van een nieuwe kleine getekende scene, een filmpje, een strip of een foto met korte of zonder tekst. Voor de ondiepe gravers komt er meer informatie met links naar andere websites en algemene artikelen. Voor de diepgravers komt er per verhaallijn een link naar achterliggende wetenschappelijke artikelen. De vensterplaten worden daarmee schatkamers vol verhalen met allerlei nieuwe inzichten. Omdat de vensterplaten een digitale toepassing zijn, is het mogelijk om verhalen te wijzigen wanneer er nieuwe onderzoeken en inzichten worden gepubliceerd.
Vier blikken in de prehistorie
De eerste vensterplaat toont de jagers-verzamelaars uit de middensteentijd. Hoewel de eerste moderne mensen al meer dan 10.000 jaar geleden in Nederland rondtrokken, wordt gefocust op het Canon van Nederland venster over Trijntje. Deze vrouwelijke jager-verzamelaar die ongeveer 7.500 jaar geleden begraven werd, is namelijk sinds 2020 het eerste het venster icoon in de canon.
Het volgende canonvenster is dat van de hunebedbouwers waar de welbekende Isingsplaat voor wordt gebruikt als visualisatie. De initiatiefnemers van het vensterplatenproject willen ook licht schijnen op de overgangsfase. De tweede plaat stipt daarom de periode van de Swifterbantcultuur aan (vernoemd naar het gelijknamige dorp in Flevoland, waar de eerste vondsten zijn gedaan) een periode tussen 7.000 tot 5.400 jaar geleden.
De derde plaat draait om de hunebedbouwers en zal daarmee de oude Isings schoolplaat vervangen. Dit icoon wordt in de canon gebruikt om leerlingen kennis te doen maken met de eerste boeren. In Noord-Nederland kennen we de hunebedbouwers (onderdeel van de Trechterbekercultuur) die zich 5.000 jaar geleden vestigen in die regio. In Zuid-Nederland spreken we in dit canonvenster over de bandkeramiekers die zich al 7.000 jaar geleden vestigen in Limburg.
Hoewel de steentijd daarna bijna op zijn einde komt en er in heel Nederland boerengemeenschappen wonen is er nieuwe reden om ook aandacht te schenken aan deze periode in het onderwijs. Door archeologen ook deze periode ook wel de Enkelgrafcultuur genoemd. In deze periode vindt een derde migratiegolf plaats vanuit het steppenregio, dat het huidige Oost-Europa is.
Verloop project
Het project loopt nog tot medio 2024. Na afronding ervan worden de vensterplaten opgenomen in de Canon van Nederland zodat het onderwijs een beeld krijgt van de steentijd zoals we dat heden ten dage door wetenschappelijk onderzoek kennen. Daarnaast gaat het Hunebedcentrum de vensterplaten via eigen kanalen voor hetzelfde doeleinde gebruiken en ook beschikbaar stellen aan bezoekers en geïnteresseerden. Het Groninger Instituut voor Archeologie heeft aangegeven dat de vensterplaten kunnen dienen als hulpstuk om archeologiestudenten kennis te laten maken met het visualiseren van archeologische wetenschappelijke informatie en de dilemma’s die daarmee gepaard gaan. Tussentijdse update zullen verschijnen op het digitale platform van het Hunebedcentrum www.hunebednieuwscafé.nl
Dit artikel is overgenomen uit het tijdschrift Kleio, 2023
Literatuur en verder lezen:
Frank Wiersema, Foto’s die het verleden tot leven brengen door Frank Wiersema: een update (Hunebednieuwscafé, 2021). https://www.hunebednieuwscafe.nl/2021/11/fotos-die-het-verleden-tot-leven-brengen-door-frank-wiersema-een-update/
Maarten Keulemans, Eerste moderne mens op nederlandse bodem had zwarte huidskleur en blauwe ogen (Volkskrant, 2023, 2 maart). https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/eerste-moderne-mens-op-nederlandse-bodem-had-zwarte-huidskleur-en-blauwe-ogen~b625d5eb/
Ruurd Kok, De Spiegel van de archeologie laat ons zien waar we écht vandaan komen (Trouw, 2023, 22 maart). https://www.trouw.nl/verdieping/de-spiegel-van-de-archeologie-laat-ons-zien-waar-we-echt-vandaan-komen~b2094a43/
Cosimo Posth, He Yu, Ayshin Ghalichi, et al., Paleogenomics of upper palaeolithic to neolithic european hunter gatherers (Nature 615, 2023, pp. 117 – 126)
Nienke Zoetbrood, Die vikingstrijder blijkt een vrouw: moderne technieken werpen nieuw licht op rolverderling (Volkskrant, 2023,17 maart). https://www.volkskrant.nl/wetenschap/die-vikingstrijder-blijkt-een-vrouw-moderne-technieken-werpen-nieuw-licht-op-rolverdeling~b7ceb73e/
Johannes Krause en Thomas Trappe, De reis van onze genen, onze geschiedenis en die van onze voorouders (Nieuw Amsterdam, 2020).
