Niet EUREKA! Maar OEREKA!
Het Drents Archief en het Hunebedcentrum gaan tijdens de Maand van Geschiedenis extra ver terug in de tijd… tot de allereerste ontdekkers. Tienduizenden jaren lang heeft de mens tal van praktische vaardigheden opgedaan die vaak simpelweg nodig waren om te overleven. Daarom plaatsen we vanaf dinsdag 10 oktober, de rest van de maand, elke dinsdag een nieuwe ‘longread’ waarin we teruggaan naar de ontdekkers van vuur, gereedschappen, aardewerk en brons.
De ontdekking van vuur
Hoewel alle ontdekkingen bijdragen aan hoe we vandaag de dag leven, is er één die zonder meer het meest heeft betekend in de ontwikkeling van de mens… de ontdekking van vuur.
Vanuit de bushcraft en survival wereld zal je wellicht wel eens gehoord hebben van ‘de regel van 3’, een mens kan gemiddeld genomen:
3 minuten zonder zuurstof.
3 uur zonder een goed gereguleerde lichaamstemperatuur.
3 dagen zonder water.
… en 3 weken zonder voedsel.
Als we niet uitgaan van een lekker graadje of 25, kun je als mens dus maar zo’n 3 uur overleven wanneer je overgeleverd bent aan de elementen. Stel je bent als rendierjager omstreeks 13.000 v.Chr. met familie op doortocht achter de rendieren aan… Alles wel, tot je ineens door het ijs zakt in hartje winter… Gelukkig ben je na de eerste shock in staat om uit het ijskoude water te komen. Helemaal doorweekt ben je binnen no-time zo ver afgekoeld dat je vingers bijna niks meer kunnen. Dus natte kleding uit, als een malle bewegen om de bloedsomloop op standje hyperactief te zetten en nu maar hopen dat de beste vuurmaker van de groep snel een vuur aan heeft zodat je je kan opwarmen en je kleding kan drogen. Omdat het wel even duurt voordat je kleding droog is zetten jullie de tent op om de volgende ochtend pas weer door te trekken.
Dit is maar één voorbeeld. Vuur is in nog zoveel meer situaties onmisbaar voor het (over)leven van de mens ten tijde van de prehistorie. Denk bijvoorbeeld aan het koken van voedsel, het bakken van aardewerk en het gieten van brons en ijzer. Wanneer we geen vuur konden maken reden we nu nooit in auto’s, aten we alleen rauwe sushi of slobberden we ’s ochtends eieren ui de schil weg in plaats van een zachtgekookt exemplaar. Dit zijn natuurlijk uit z’n context getrokken voorbeelden maar het geeft wel aan dat vuur de basis heeft gelegd voor vele andere ontdekkingen (zoals dat zachtgekookte ei).
Het fascinerende is, dat ooit het moment daar moet zijn geweest dat iemand honderdduizenden jaren geleden voor het eerst opzettelijk vuur maakte. Wetenschappers kunnen aan de hand van overblijfselen van haardvuren, de verspreiding van de mens naar koudere gebieden en de groei van de hersenen een uitspraak doen over wanneer vuur grofweg ontdekt zal zijn [1] Maar, het blijft moeilijk inschatten wanneer dit moment precies was, Wat wel duidelijk is, is dat deze vuurmeester(es) zonder meer één van de grootste ontdekkers aller tijden was.
Alleen, hoe ontdek je zoiets? Hoe zal het moment eruit hebben gezien dat ooit iemand met frictie of met stenen vuur maakte? En welke stappen gingen er aan vooraf? Het zijn vragen waarbij een hoop scenario’s zijn te verzinnen. Een goede mogelijkheid is, dat zoals bij veel ontdekkingen, toeval een rol heeft gespeeld. Vuur ontstaat ook zonder de mens, natuurbranden zijn van alle tijden. Het is goed denkbaar dat de prehistorische mens in aanraking is geweest met vuur en vuur gebruikt kan hebben zonder dat we het zelf aan konden maken. In de film ‘Quest for fire’ zie je zo’n mogelijk scenario waarbij met man en macht het vuur in leven gehouden wordt.
Maar goed, dan heb je misschien wel af en toe vuur wanneer je toevallig in een bosbrand terecht bent gekomen… maar de vaardigheid om vuur te maken is er nog niet. Toch is bovenstaand scenario misschien een aanleiding geweest om zelf te gaan experimenteren met het maken van vuur. Ergens moet namelijk de interesse zijn gewekt om het te willen ontdekken. De (aangename?) warmte die van een natuurlijk ontstaan vuur af kwam kan zo’n oorzaak zijn. Volgende stappen kunnen zijn het toepassen van frictie tussen materialen en erachter komen dat dit warmte of zelfs rook met zich meebrengt. Vergis je niet, het is nog een aardig karwei om vuur door frictie, zoals met de vuurboog, onder de knie te hebben. Laat staan wanneer nog niemand je voor is geweest. Een andere methode van vuur maken waarvan we weten dat deze terug gaat tot in de prehistorie is het gebruik van vuursteen. Wanneer je vuursteen tegen een andere (ijzerhoudende) steensoort slaat ontstaan er vonken. Bij het bewerken van steen voor het maken van gereedschap kan dit zijn ontdekt. In een droge omgeving zou wellicht zonder opzet een vuur ontstaan kunnen zijn omdat net die vonk op een droog stuk materiaal gevallen is (weer dat toeval). Het leggen van een link met droog materiaal en vonken is dan niet ver weg.
Hoe dan ook, of toeval een grote rol heeft gespeeld, de ontdekking van vuur zou niet over één nacht ijs zijn gegaan. Toch ooit moet iemand de eerste persoon zijn geweest die het voor mekaar heeft gekregen. Een nobelprijs uitreiken kan niet, maar even stilstaan bij het idee dat iemand dagen, maanden of misschien wel zijn of haar hele leven heeft geweid aan het meesteren van vuur, voelt goed. Dus dankjewel, prehistorische mens. Zo kan ik vanavond weer genieten van een warme douche.
Ontdekkingen komen tot leven…
In het weekend van 21 en 22 oktober is het OERweekend bij het Hunebedcentrum. Dan puilt het Oertijdpark uit met prehistorische mensen. Deze herfst heeft het OERweekend een speciaal thema waarbij ontdekkingen tot leven komen. Zo wordt er gewerkt aan textiel, kun je zelf aan de slag met het maken van aardewerk en wordt er geëxperimenteerd met ijzer, om maar een paar dingen te noemen. Er is veel te ontdekken dit weekend! Meer info vind je hier.
Geschreven door Karin Olfert
Onderdeel van de Maand van Geschiedenis 2023
[1] That, S. (2021). De ontdekking en het gebruik van vuur. Storyboard That. https://www.storyboardthat.com/nl/innovations/brand
